کارنامه قرآن‌پژوهی آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی بررسی شد

به گزارش خبرگزاری مهر، در شانزدهمین قسمت از ویژه‌برنامه «سوره»، گفتگوی مسعود دیانی با زهیر توکلی و محمدعلی علیزاده درخصوص «قرآن و شعر علی معلم دامغانی» شب گذشته ۲۰ اردیبهشت‌ماه از شبکه چهار سیما پخش شد.

زهیر توکلی در این برنامه گفت: فقط افراد حرفه‌ای می‌توانند با شعر استاد علی معلم ارتباط برقرار کنند. گاهی حتی شارحان هم نمی‌توانند منظور او را دریابند. از طرفی شعر او ایدئولوژیک است و در این مسئله خیلی صریح است. ایشان به خاقانی و نظامی علاقه‌مند است که این دو شاعر هم بسیار دیریاب هستند. برای هر دوی این شاعر فرهنگ اصطلاحات درآمده چون شعر آن‌ها ارجاع به خیلی از علوم، اسطوره‌ها، باورها و … دارد که درواقع شناسنامه شعر آن‌هاست. بعدها تحت تأثیر بیدل پیچیده‌گویی هم به شعر استاد علی معلم اضافه می‌شود.

این شاعر و منتقد ادبی افزود: کثرت تلمیحات در شعر استاد علی معلم بسیار بالاست. تلمیحات قرآنی هم دارد که خودش به آن‌ها قصص می‌گوید. تأکید دارد که شعر من اسطوره پرداز نیست بلکه من قصص را بیان می‌کنم. ایشان از طرفی تحت تأثیر عموی خود که مجتهد و از دوستان امام خمینی بودند قرار دارد، اما بعد از انقلاب تحت تأثیر دو جریان مکتب تفکیک و همچنین جریان فردید، ایدئولوژی او مقداری تغییر می‌کند. در یکی از اشعارش از امت واحده صحبت می‌کند و می‌گوید: امت واحده از شرق به پا خواهد خواست. امت واحده ایده‌ای قرآنی است، اما نحله احمد فردید آن را به‌صورت یک ایدئولوژی درآورد.

محمدعلی علیزاده در ادامه این گفتگو عنوان کرد: علی معلم در شعرهایش نشان می‌دهد که چگونه به قصه و اسطوره نگاه می‌کند و چگونه از آن بیرون می‌آید و مرادش از آن را بیان می‌کند. همچنین اشاره می‌کند که وحی و قرآن کریم آن چیزی است که بشریت باید به آن گوش دهد. مثلاً در جایی می‌گوید:

قور واک است این زمان گر راست خواهی در زمین شاعر / گرچه بعد از انبیا گیتی ندارد جز همین شاعر

با طناب قصه تا اسطوره‌های دور در چه شو / وانگی گر دانش و دیدار داری کور آگه شو

کور آگه باش افسون فریب رنگ را بشکن / سر بنه در باد شولای غریب ننگ را بفکن

هرچه جز این قول قُل واکه است شیطانی است / سوی قرآن آ به برهان زانکه تنها وحی وحیانی است

توبه باید کرد از شعر و شعور و خامی و خاکی / هرچه بینی محض لولاک است های ای جان افلاکی

این پژوهش‌گر ادبیات افزود: این ابیات نشان می‌دهد که ایشان سراغ اسطوره‌ها می‌رود برای این‌که مغز آن اسطوره‌ها را بیرون بکشد تا چراغ و راهی به افرادی که نشانی از حقیقت می‌طلبند نشان بدهد. در جایی می‌گوید: برون از پوست‌ها مغز است افسانه. منظورش این است که همه افسانه‌ها و اسطوره‌ها مغزی دارند. این کاری است که شاعر می‌تواند بکند اما اگر کسی سراغ راه می‌گردد باید به سراغ انبیا برود. می‌گوید هیچ راهی نیست مگر این‌که سراغ وحی و قرآن برویم.

وی ادامه داد: ایشان همچنین می‌گوید تمام افسانه‌ها حالت یک انسانی است که آگاهی دارد، اما کور است و نمی‌تواند راه را برود مگر آن‌که دست در دست حقیقتی به نام وحی حرکت کند. در مثنوی‌ای که برای شهید آوینی گفته‌اند هم اشارات قرآنی را در ابیات ایشان می‌بینیم. کثرت عناصر اسطوره‌ای در شعر علی معلم باعث شد که با اندیشه‌های افرادی مثل احمد فردید و عباس معارف پیوند بخورد، اما سیر شاعر هم باید مدنظر قرار بگیرد.

آیت‌الله علی‌اصغر هاشمی علیا در بخش دیگری از برنامه پیرامون «جایگاه و اهمیت شب قدر» به بیان دیدگاه‌های خود پرداخت. در این برنامه همچنین یوسفعلی میرشکاک به قصه‌خوانی قرآنی از روی بخشی از کتاب «روض الجنان و روح الجنان» پرداخت. بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی نیز بخش دیگری از شانزدهمین قسمت برنامه «سوره» بود.

در این گزارش آمده است:

ناصر مکارم شیرازی، مرجع تقلید شیعه و مفسر قرآن کریم در سال ۱۳۰۵ در شیراز متولد شد. پس از سقوط رضاخان و با پایان محدودیت‌ها و فشارهای فراوان بر حوزه‌های علمیه در کنار تحصیل در دبیرستان به فراگیری علوم حوزوی در شیراز پرداخت. در ۱۸ سالگی وارد حوزه علمیه قم شد و به محفل درس خارج فقه آیت‌الله سید حسین طباطبایی بروجردی، زعیم حوزه علمیه قم راه یافت. درسی که چهره‌های برجسته‌ای ازجمله سید محمد محقق داماد، سید محمدرضا گلپایگانی و امام خمینی در آن حضور می‌یافتند. مکارم شیرازی سپس در سال ۱۳۲۹ در حوزه علمیه نجف مشغول به تحصیل شد و در مدت کوتاه اقامت خود از مجلس درس مراجع و فقیهانی ازجمله سید محسن حکیم، سید ابوالقاسم خویی و سید عبدالهادی شیرازی بهره برد و اجازه اجتهاد خود را در ۲۴ سالگی دریافت کرد. پس از بازگشت به ایران در سال ۱۳۳۰، به تدریس سطوح عالی و سپس خارج فقه و اصول فقه پرداخت و درس هفتگی تفسیر قرآن را نیز در حوزه علمیه قم دایر کرد. مکارم شیرازی پس از پیروزی انقلاب به نمایندگی از مردم شیراز، عضو مجلس خبرگان تدوین قانون اساسی شد.

آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی اولین اثر خود با نام «جلوه حق» را در دهه ۱۳۳۰ در نقد اهل طریقت تألیف کرد. او همچنین اثری با عنوان «فیلسوف‌نماها» در نقد ماتریالیسم دیالکتیک و در قالب رمان نگاشت که در سال ۱۳۳۵ جایزه بهترین کتاب سال را دریافت کرد. آثار و تألیفات آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی در موضوعاتی ازجمله تفسیر قرآن کریم، فقه و اصول فقه، اعتقادات و کلام و شرح نهج‌البلاغه به بیش از ۷۰ عنوان می‌رسد.

مهم‌ترین اثر تفسیری مکارم شیرازی تفسیر ترتیبی نمونه است که در ۲۷ جلد به زبان فارسی نگاشته شده و گروهی از قرآن‌پژوهان حوزوی در پژوهش و تألیف آن همکاری کرده‌اند. تفسیر نمونه در پی آن بود تا در زمانه مواجهه جامعه اسلامی با مکاتب و مسائل جدید، حیات خود را با اتکا به فرهنگ اسلامی و قرآنی سامان دهد. برای نیل به همین هدف بود که در متن تفسیر نمونه چندان ردپایی از رویکردهای ادبی و عرفانی نمی‌توان یافت و در مقابل، آموزه‌های اجتماعی و کاربردی قرآن مانند حقوق زنان، فلسفه حج و دلایل تشریع احکامی مانند حرمت ربا، شراب و قمار مورد توجه قرار گرفته است. به گواهی کارشناسان زبان تفسیر نمونه سلیس و روان و عاری از اصطلاحات پیچیده علمی است تا امکان فهم معانی قرآن برای عموم مردم فراهم شود.

تفسیر نمونه علاوه بر آن‌که بارها تجدید چاپ و به زبان‌های انگلیسی، عربی، اردو و بوسنیایی ترجمه شده نقطه شروعی برای تألیف آثار دیگر با نظارت مکارم شیرازی و همکاری شاگردان وی بوده است؛ ازجمله خلاصه‌ای پنج‌جلدی از تفسیر مذکور که با عنوان «برگزیده تفسیر نمونه» و به قلم احمد علی‌بابایی در سال ۱۳۷۲ انتشار یافت، «ترجمه قرآن کریم» که در سال ۱۳۷۳ با همکاری دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی چاپ شد و تفسیر موضوعی با عنوان «پیام قرآن» که با رویکردی اعتقادی و کلامی در ده جلد انتشار یافت و از صفات خداوند تا حکومت اسلامی را با رویکردی قرآنی بررسی کرده است.

برخی از منتقدان تفسیر نمونه را ذیل تفاسیر علمی دسته‌بندی کرده‌اند، اما آیت‌الله مکارم شیرازی بر آن است که قرآن کریم نه کتاب علمی، بلکه منبع هدایت و انسان‌سازی است و اشاره به مسائل علمی نیز از رهگذر نیل به هدایت است. شاید از همین رو است که این مفسر قرآن کریم در کتاب دیگر خود «قرآن و آخرین پیامبر» استناد به فرازی از آیه ۸۹ سوره نحل برای اثبات وجود همه علوم در قرآن را نادرست دانست و این تعابیر را ناظر به بیان همه اموری دانسته است که انسان را در راه هدایت به‌پیش می‌برد. به باور آیت‌الله مکارم شیرازی تفسیر آیات علمی قرآن باید بر اساس علوم قطعی، پایبندی به قواعد و ضوابط تفسیری، تلقی حقیقی از زبان قرآن در آیات علمی و سرانجام با توجه به بُعد هدایت و انسان‌سازی قرآن صورت پذیرد.

در باب ترجمه آیت‌الله مکارم شیرازی منتقدان و کارشناسان نظرات متفاوتی ابراز کرده‌اند. سید یحیی یثربی، استاد فلسفه ترجمه مکارم شیرازی را برترین اثر حوزویِ ترجمه قرآن کریم دانسته است. درحالی‌که مرتضی کریمی‌نیا، قرآن‌پژوه ازآنجاکه این ترجمه از برگردان فارسی آیات در تفسیر نمونه برداشت شده و مترجم به بازنگری مداوم آن با ملاحظه آیات قبل و بعد نپرداخته است، بیشتر آیات، جملات، ترکیب‌ها و واژه‌های یکسان و مترادف به گونه‌های مختلف و گاه متخالف ترجمه شده‌اند.

آیت‌الله مکارم شیرازی در کتاب «مبانی تفسیر قرآن» که در سال ۱۳۹۵ انتشار یافت به تبیین مبانی تفسیر قرآن را در قامت ۲۰ اصل پرداخت. به‌تصریح این مفسر و مرجع تقلید شیعه، گرچه هرکدام از مفسران تنها به یکی از شیوه‌های تفسیری اتکا کرده‌اند، اما پی بردن به تفسیر صحیح قرآن نیازمند بهره‌گیری همزمان از روش قرآن با قرآن و همچنین روایات تفسیری است.

برنامه تلویزیونی «سوره» که به موضوع قرآن اختصاص دارد، در شب‌های ماه مبارک رمضان هر شب ساعت ۲۲:۴۵ دقیقه از شبکه چهار سیما پخش می‌شود. تکرار این برنامه نیز ساعت ۱۷ می‌باشد.