کارنامه قرآن‌پژوهی آیت‌الله محمود طالقانی بررسی شد

به گزارش خبرگزاری مهر، آیت‌الله علی‌اصغر هاشمی علیا در قسمت ۲۱ از ویژه‌برنامه «سوره» گفت: بین مرض‌های جسمانی و قلبی انسان شباهت وجود دارد. تخلف از قانون الهی انسان را بیمار می‌کند. بیماری‌های قلبی هم مانند بیماری‌های جسمی راه علاج دارد. خداوند در ماه مبارک رمضان درهای رحمت خود را باز کرده تا انسان بتواند از این در رحمت وارد شود. دنیا محدود است اما سعادت انسان در آخرت غیر محدود است.

این مفسر قرآن افزود: دو نشئه (نشئتین) و دو سعادت (سعادتین) در دنیا و آخرت داریم. حیات طیبه یعنی هم در دنیا آرامش داشته باشیم و برکات برای ما بیایند تا از زندگی لذت ببریم و غم و غصه نداشته باشیم و هم در آخرت. خداوند سعادت دنیا و آخرت ما را می‌خواهد اما ما هستیم که فساد می‌کنیم. تمام انبیا و کتب آسمانی برای سعادت انسان فرستاده شده‌اند. اگر انسان بتواند در درهای رحمت خداوند وارد شود در سعادت ابدی خواهد بود.

وی ادامه داد: اگر انسان سنت خوب و یا بدی را در دنیا بگذارد که ماندگار باشد، در اعمال آیندگان نیز شریک خواهد بود و این از درهای رحمت خداوند است. دومین مورد آن است که والدین از اعمال فرزندان‌شان بهره می‌برند. سوم این‌که برای ثواب بعضی اعمال خداوند ملائکه‌ای خلق می‌کند که این‌ها تا قیامت عبادت می‌کنند. درک ارزش لیله‌القدر یکی دیگر از این موارد است. همچنین ساعتی تفکر از ۷۰ سال عبادت بالاتر است.

آیت‌الله هاشمی علیا اضافه کرد: یکی دیگر از درهای رحمت خداوند بیتوته و بیدار ماندن شب در حرم امیرالمؤمنین است که خداوند این عمل را معادل ۷۰۰ سال عبادت قرار داده است. برطرف کردن احتیاج مؤمن به‌اندازه ۹ هزار سال عبادت به این صورت که روزها روزه باشیم و شب‌ها را بیدار ثواب دارد. از دیگر درهای رحمت خداوند روزه گرفتن ۳ روز از ماه است که مانند روزه بودن در تمام عمر است. همچنین نیت مؤمن، در رحمت دیگر است؛ به این معنا که بخواهد تمام عمر مؤمن باشد.

در ادامه قسمت ۲۱ ویژه‌برنامه «سوره»، گفتگوی مسعود دیانی با رضا بیات و مهدی مجتهدی درخصوص «قرآن و شعر شیعی» پخش شد. در این برنامه همچنین یوسفعلی میرشکاک مقتل امیرالمومنین را از کتاب «روض الجنان و روح الجنان» خواند. بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی آیت‌الله محمود طالقانی نیز بخش دیگری از قسمت ۲۱ برنامه «سوره» بود. در این گزارش آمده است:

سید محمود طالقانی، سیاستمدار، فقیه و مفسر قرآن در اسفند ۱۲۸۹ در طالقان متولد شد. دروس حوزوی ازجمله فقه، اصول فقه و فلسفه را در قم آغاز کرد و در جلسات درسی فقیهان برجسته‌ای ازجمله شیخ عبدالکریم حائری یزدی، سید محمد حجت و سید محمدتقی خوانساری شرکت کرد. سپس به نجف رفت و در مجلس درس سید ابوالحسن اصفهانی، شیخ محمدحسین اصفهانی مشهور به کمپانی و آقا ضیا عراقی حاضر شد و از سید ابوالحسن اصفهانی اجازه اجتهاد دریافت کرد. پس‌ازاین به قم بازگشت و از سوی شیخ عبدالکریم حائری، مؤسس حوزه علمیه قم نیز اجازه اجتهاد یافت.

طالقانی سرانجام همچون استاد خود میرزا خلیل کمره‌ای در تهران ساکن شد و از سال‌های جوانی در کنار فعالیت‌های دینی ازجمله همکاری با کمره‌ای در ترجمه و تدوین موضوعی نهج‌البلاغه و همچنین برگزاری جلسات تفسیر قرآن به تحرکات سیاسی علیه رژیم پهلوی پرداخت. اولین ردپاهای فعالیت سیاسی وی را می‌توان از ایستادگی در برابر کشف حجاب در سال ۱۳۱۸ تا غائله آذربایجان در سال ۱۳۲۵ دنبال کرد. فعالیت تبلیغی و قرآنی طالقانی در مسجد هدایت که از سال ۱۳۲۷ آغاز شد اولین قدم‌های جدی وی برای ارائه تفسیری نوین از قرآن کریم بود. طالقانی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یکی از مؤسسان نهضت مقاومت ملی برای پاسداری از دستاوردهای ملی شدن صنعت نفت بود. در همین سال کتاب «اسلام و مالکیت در مقایسه با نظام‌های اقتصادی غرب» را تألیف کرد. دو سال بعد نیز کتاب «تنبیه الأمه و تنزیه المله» نوشته محمدحسین نائینی با مقدمه و توضیحات طالقانی با هدف تبیین ویژگی‌ها و الزامات حکومت از منظر اسلام انتشار یافت.

سید محمود طالقانی در سال ۱۳۴۰ در کنار مهدی بازرگان و یدالله سحابی از جبهه ملی جدا شد و یکی از سه مؤسس نهضت آزادی ایران بود. وی همچنین یکی از حامیان جدی سازمان مجاهدین خلق در مبارزه با رژیم پهلوی بود. طالقانی یکی از چهره‌های اصلی انقلاب اسلامی ایران بود و از همین رو ریاست شورای انقلاب، عضویت در مجلس خبرگان قانون اساسی و امامت جمعه تهران را بر عهده داشت. طالقانی سرانجام ۱۹ شهریور ۱۳۵۸ درگذشت و امام خمینی در پیام تسلیت خود او را برای اسلام به‌منزله ابوذر و زبان گویای طالقانی را همچون شمشیر مالک اشتر برنده و کوبنده خواند. مباحث تفسیری طالقانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در برنامه تلویزیونی «با قرآن در صحنه» به صورت زنده پخش می‌شد که همانند اثر تفسیری‌اش یعنی «پرتوی از قرآن»، با درگذشت وی ناتمام ماند.

مهم‌ترین اثر قرآنی طالقانی تفسیر شش‌جلدی «پرتوی از قرآن» است که از ابتدای قرآن تا آیه ۲۸ سوره نساء و همچنین جز سی‌ام را در برمی‌گیرد. کتاب مذکور در کنار آثار تفسیری مهدی بازرگان و رشید رضا از زمره تفاسیر علمی شناخته می‌شود. گرچه محمدهادی معرفت، از مفسران معاصر، «پرتوی از قرآن» را در میان تفاسیر ادبی- اجتماعی جای داده که به مسائل اجتماعی روز نظر دارند. اثر تفسیری طالقانی را می‌توان در تداوم سنت قرآن‌گرایی نیز به حساب آورد که سید اسدالله خرقانی و محمدحسن شریعت سنگلجی آغازگر آن بودند و هدف خود را حذف خرافات و کنار زدن مجعولات و همچنین احیای تفکر و اندیشه دینی در برابر رویکردهای ضد دینی اعلام می‌کردند.

طالقانی گرچه در فهم اسلام، اصالت را از آن قرآن می‌دانست اما همچون قرآن‌گرایان معاصر اهل سنت از توجه به روایات بازنمی‌ماند. به باور طالقانی قرآن کریم متعلق به طبقه ویژه‌ای نیست و همه مردم باید به لایه‌های عمیق معنایی آن پی ببرند. از همین رو در اثر تفسیری خود که به زبان فارسی نوشته شده است تلاش کرد با زبان روز و ساده به تفسیر قرآن بپردازد. طالقانی تلاش کرد با آموزه‌های مارکسیسم که فضای فکری و فرهنگی را از آن خود ساخته بود مبارزه کند و الگوی قرآن کریم را برای زندگی سیاسی و اجتماعی تبیین سازد و از همین منظر با اتکا به آموزه قرآنی توحید معتقد بود تنها خدای یگانه است که بر انسان‌ها برتری دارد و هیچ انسانی دارای اولویت بر انسان دیگر نیست. با همین نگاه به نقد استبداد و استبداد دینی می‌پرداخت و بر نقش شورا و نهادهای شورایی در حکومت اسلامی پای می‌فشرد. وی همچنین با انگاره تقدیرگرایی و تصادفی دیدن پیشرفت در غرب و انحطاط در جهان اسلام نیز مبارزه می‌کرد و در پی آن بود که قوانین و سنت‌های الهی در قرآن کشف شود و حرکت مسلمانان بر اساس آن سامان یابد.

سید محمود طالقانی در تفسیر «پرتوی از قرآن» گرچه اذعان می‌کند که ارائه ترجمه‌ای دقیق از قرآن به فارسی غیرممکن است، اما در هر بخش پس از ترجمه چند آیه از قرآن کریم، به ذکر نکات ادبی و لفظی کلمات می‌پردازد. سپس وضعیت نزول آیات را بررسی می‌کند و سرانجام با اتکا به روایات و همچنین آرا مفسران شیعه و سنی برداشت خود از آیات را ارائه می‌کند. طالقانی درعین‌حال روشن می‌سازد که آنچه او می‌گوید تنها پرتوی از مفاهیم قرآن است که بر ذهن او انعکاس یافته است.

وی با هدف دفاع از اسلام و قرآن در برابر دیدگاه‌هایی که در آن روزها دستاوردهای علمی را نقض‌کننده و پایان‌بخش دین و دین‌داری معرفی می‌کردند با اتکا به یافته‌ها و پیش‌فرض‌های علمی به تبیین آیات قرآن کریم پرداخت. طالقانی گرچه در بیان روش تفسیر خود اشاره‌ای به استفاده از علوم روز برای تبیین آیات قرآن نکرده است، اما نگاهی نزدیک به «پرتوی از قرآن» روشن می‌سازد که در بسیاری از موارد برای تبیین و تفسیر مقصود قرآن کریم به نظریات علمی ازجمله نظریه وراثت، نظریه تکامل، تولیدمثل گیاهان، نظریه‌های زمین‌شناسان درباره کوه‌ها، کشفیات فیزیک نجومی درباره خورشید و نظریه‌های علم ژنتیک اتکا شده است.

طالقانی گرچه خود در مواردی به آسیب‌های تفاسیر علمی پرداخته و برخی از مفسران ازجمله سید احمد خان هندی را مورد نقد قرار داده است، اما رویکرد خود او نیز با انتقاداتی همراه بوده است. وی در تفسیر آیات قرآن کریم به برخی تبیین‌های علمی غیرمستحکم اتکا کرده است. ازجمله توضیح آسمان‌های هفت‌گانه در قرآن کریم با اتکا به مفاهیمی مانند کهکشان‌ها یا سیارات منظومه شمسی، یا اشاره به گلبول‌های سفید در تفسیر آیه ۱۷۳ سوره بقره. بااین‌حال طالقانی در تفسیر آیات نخست سوره طارق تصریح کرده است که مقصود از ذکر شواهد علمی تنها بازتر کردن دریچه تفکر است، نه تطبیق تام و تمام دستاوردهای علمی بر آموزه‌ها و مفاهیم قرآنی.

برنامه تلویزیونی «سوره» که به موضوع قرآن اختصاص دارد، در شب‌های ماه مبارک رمضان هر شب ساعت ۲۲:۴۵ دقیقه از شبکه چهار سیما پخش می‌شود. تکرار این برنامه نیز ساعت ۱۷ می‌باشد.