کرونا در مسیر سال‌های عامه مازندران

به گزارش خبرنگار ایرنا ، وقوع هر اتفاق مهم اعم از طبیعی، تاریخی، سیاسی، فرهنگی یا اجتماعی در یک جامعه خاطرات و تصاویری را در ذهن و حافظه تاریخی آن جامعه ثبت می‌کند و می‌تواند به مرور تبدیل به یک مبدأ تاریخی برای همه یا بخشی از ساکنان آن جامعه شود. معمولا در اقوام مختلف می‌توان وقایعی را یافت که به شکل پررنگی در ذهن بخشی از جامعه ثبت شده‌اند و حتی برخی از نشانه‌های تقویمی مربوط به سایر وقایع شخصی یا اجتماعی را از نظر زمانی با آن مطابقت می‌دهند.

مواردی مانند شیوع فراگیر یک بیماری که روی همه اقشار، صنوف، گروه‌ها و روابط و ضوابط اجتماعی تأثیر می‌گذارد نیز در تاریخ و تقویم ذهنی جامعه ثبت می‌شود و چند سال بعد به عنوان یک مبدأ غیر رسمی تقویمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به اعتقاد پژوهشگران رخدادی مانند شیوع کرونا نیز چند سال دیگر تبدیل به یک مبدأ تاریخی غیررسمی در ذهن جامعه تبدیل می‌شود. مانند شیوع وبا در ایران که هم در بیان برخی بازماندگان و روایت‌های به جا مانده از آنان می‌توان به اشاره‌هایی از آن سال رسید و هم در برخی اسناد ثبت شده است.

تقویم رویدادمحور

تقویم محلی شکلی از تاریخ‌گذاری محسوب می‌شود که در عامه جامعه نسبت به برخی وقایع مرسوم است و در عین حال ساختار رسمی و ثبت شده قانونمندی هم ندارد. به این صورت که سال رخ دادن یک اتفاق مهم در یک روستا، شهر، استان یا کشور، بسته به فراگیری و اهمیت آن می‌تواند به مبدأیی تاریخی برای گروهی از افراد آن جامعه تبدیل شود.

در مناطق مختلف مازندران می‌توان نام سال‌هایی را یافت که هر کدام بنا به یک رخداد مهم تاریخی در ذهن بخشی از جامعه ثبت شده‌اند و حتی برخی از آن‌ها پس از چند دهه و حتی چند قرن همچنان سینه‌به‌سینه بیان می‌شوند و بعضی هم به ضرب‌المثل تبدیل شدند. زلزله سال، وبا سال ، " تش دکته سال " (سالی که آتش سوزی شد ) ، سیل دکِته سال (سالی که سیل جاری شد) و بسیاری از سال‌های اینچنینی دیگر را می‌توان در نقاط مختلف این استان از زبان مازندرانی‌ها یافت.

نویسنده و پژوهشگر مازندرانی تاریخ و فرهنگ عامه که در این مورد پژوهشی تاریخی در سراسر استان انجام داده ، به خبرنگار ایرنا گفت: معمولا در بیان و گفته‌های پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها دیده‌ایم که برای بیان سن یک شخص یا ساختمان یا واقعه، آن را با زمان وقوع واقعه‌ای خاص می‌سنجند. مثلا می‌گویند فرزندم در سالی که زلزله بزرگ مازندران اتفاق افتاد به دنیا آمد. یا فلان شخص در سالی که ارتش شوروی به مازندران آمد درگذشت. این اتفاق چند سال دیگر در مورد شیوع کرونا هم دیده خواهد شد.

علی ذبیحی که برای نخستین بار کار گردآوری و تدوین اطلاعات مربوط به مبدأهای تاریخ‌گذاری عامه در مناطق مختلف مازندران را به پایان رسانده و قرار است این اطلاعات را بزودی در قالب یک کتاب به بازار نشر عرضه کند، بر این باور است که این تقویم‌های محلی در همه اقوام و ملت‌ها وجود دارد.

وی اظهار کرد : معمولا بومیان بین خودشان از این مبدأهای تاریخی استفاده می‌کنند. البته ممکن است گستره فراگیری یک سال عامه متفاوت باشد. گاهی یک روستاست، گاهی یک یا چند شهر و حتی استان را در بر می‌گیرد و گاهی هم مانند کرونا می‌تواند جهانی باشد.

مبادی تاریخ‌گذاری عامه در مازندران

این پژوهشگر تاریخ و فرهنگ عامه افزود: در مناطق مختلف مازندران اصطلاح‌های تقویمی مانند «وبا سال»، «سیل دکته سال»، «آقا بمرد سال» (سالی که آقا مرد) ، «شاه بمرد سال» (سالی که شاه مرد) و «زلزله سال» بین بومیان رواج دارد که مربوط به همین نگاه تقویمی به برخی رخدادهای مهم است. من سعی کردم این گونه سال‌ها را که بین مردم وجود دارد و به عنوان مبدأ تقویمی جدا از مبدأهای رسمی مورد استفاده مردم محلی قرار می‌گیرد گردآوری کنم.

ذبیحی از حدود سه سال پیش تا کنون اقدام به گردآوری و شناسایی سال‌های عامه در سراسر این استان کرده و تا کنون توانسته بیش از یکصد سال عامه را در این استان شناسایی کند که بین مردم مناطق مختلف با گستره‌ها و فراگیری گوناگون رواج دارند.

او مجموعه‌ای آماده چاپ خود را «مبادی تاریخ‌گذاری عامه در مازندران» نام گذاشته و معتقد است که این تقویم‌های محلی مناسبتی بخشی از داشته‌های فرهنگی به شمار می‌آیند و باید حفظ شوند.

سیل سال ۱۳۷۸ نکا یکی از وقایع ثبت شده در حافظه تاریخی مازندرانی ها و به ویژه مردم شرق مازندران است

تقویم‌های رویدادی

این پژوهشگر با بیان این که سال‌های عامه اصطلاحی است که به عنوان معادل ایام‌العرب در فرهنگ اعراب انتخاب کرده‌ام، گفت: یک سال عامه ممکن است با دو یا چند نام بین ساکنان مناطق مختلف شناخته شود. برای مثال سال ۱۲۸۹ و پس از پایان سلطنت محمدعلی شاه، امیرمکرم روستاهای آمل و لاریجان را معاف از مالیات اعلام کرد. این اقدام او منجر به اعزام قشونی متشکل از بختیاری‌ها به آمل و لاریجان برای سرکوب امیرمکرم و مردم منطقه شد که در نهایت با کمک امیرمؤید سوادکوهی به پیروزی آملی‌ها انجامید. این اتفاق در میان مردم منطقه لاریجان و آمل به «بختیاری سال» و در روستاهای بین آمل و بابل و منطقه دشت‌سر به «فیوج‌سال» معروف است.

۱۱۶ سال عامه، ۶۵ رویداد

نویسنده کتاب «زبان و ادبیات مازندرانی و مطالعات خاورشناسان» با بیان این که برخی از این سال‌ها ممکن است فقط در یک روستا یا دهستان مورد توجه باشند، گفت: در منطقه کوهستان بهشهر درگذشت آیت‌الله کوهستانی که اردیبهشت ۱۳۵۱ رخ داده بود به «آقا بَمِردِ سال» معروف است؛ یعنی سال درگذشت آقا. اما این سال عامه را در مناطق دیگر مازندران نمی‌شناسند. چون گستره آن مربوط به همان منطقه است.

مراسم تشییع آیت الله شیخ محمد کوهستانی در حرم امام رضا(ع)-اردیبهشت ۱۳۵۱

وی از شناسایی و ثبت بیش از یکصد سال عامه در مناطق مختلف مازندران خبر داد و افزود: گستره پژوهش من شامل مازندران امروزی یعنی از رامسر تا گلوگاه بود که توانستم ۱۱۶ سال عامه را شناسایی کنم. البته برخی از این سال‌ها تکراری هستند و فقط نام‌شان در مناطق مختلف فرق دارد. تعداد سال‌های عامه غیرتکراری و منحصربه‌فرد در مازندران که تا کنون شناسایی کردم ۶۵ مورد است که شامل رخدادهای مختلف طبیعی، سیاسی، درگذشت‌ها، بیماری‌ها و حوادث می‌شود.

مؤلف کتاب «مبادی تاریخ‌گذاری عامه در مازندران» اظهار کرد: همه این رخدادها همراه با مدارک و روایات شفاهی ضبط شده است. برای هر کدام پیگیری‌ها و پژوهش‌هایی برای به دست آوردن اسناد مرتبط هم انجام دادم. ضمن این که نام راویان محلی نیز در کتاب‌ها آمده است.

از سیل ۹۱۰ هجری قمری تا برف ۱۳۸۶

ذبیحی درباره قدیمی‌ترین و جدیدترین سال عامه مازندران که شناسایی و ثبت کرده گفت: قدیمی‌ترین سال عامه مازندرانی که هنوز به عنوان یک مبدأ در بین برخی از مردم استفاده می‌شود و توانستم شناسایی کنم، وقوع سیل در آمل در دوره شاه اسماعیل صفوی است که مربوط به سال ۹۱۰ هجری می‌شود. برخی مردم منطقه هنوز اشاره‌هایی به آن واقعه نقل می‌کنند و حتی داستانی به نام «فرشته آمین‌گو» که مرتبط با این واقعه است نیز دارند.

وی افزود: جدیدترین رویدادی که به عنوان سال عامه می‌توان ثبت کرد همین شیوع ویروس کروناست. اما این رخداد مهم و فراگیر از چند سال دیگر به عنوان مبدأ مورد استفاده قرار می‌گیرد. به همین دلیل در این کتاب آخرین واقعه ثبت شده به عنوان سال عامه، برف و سرمای سنگین سال ۱۳۸۶ در مازندران است که بحران بزرگی را در این استان ایجاد کرده بود و تقریبا همه مردم استان آن را به خاطر دارند.

این پژوهشگر تاریخ و فرهنگ و عامه اظهار کرد: معمولاً در بین وقایع مشابه با فراگیری منطقه‌ای و استانی، آن موردی که بزرگی و پیامدهای بیشتری داشته باشد در ذهن می‌ماند. برای مثال مازندران در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۶ هم با سرما و برف سنگین مواجه شد. اما مردم برف سال ۱۳۸۶ را به ذهن سپرده‌اند و به عنوان یک مبدأ غیررسمی در برخی گفت‌وگوها استفاده می‌کنند. یا در بین سیل‌های مازندران، سیل سال ۱۳۷۸ نکا بیشتر در حافظه‌ها باقی مانده است.

تشریح جزییات هر سال عامه

نویسنده کتاب «زبان و ادبیات مازندرانی و مطالعات خاورشناسان» با بیان این که در بین این سال‌های عامه مازندران برخی از موارد مرتبط با وقایع ملی هستند، گفت: اتفاقاتی مانند جنگ تحمیلی و انقلاب اسلامی هم می‌توانند مبدأ تاریخ‌گذاری محلی باشند. به همین دلیل برخی سال‌های عامه مازندران ریشه ملی دارند. مثلا در سال ۱۳۳۲ دکتر مصدق برای این که کسری بودجه را جبران کند متولدان ۱۳۰۶ تا ۱۳۱۱ را به ازای پرداخت ۱۰۰ تومان از خدمت سربازی معاف کرد. برخی کسانی که این برگه‌های معافیت را دارند در بعضی نقاط مازندران از آن سال با نام «صد تِمِنی سال» یاد می‌کنند.

ذبیحی یادآور شد: سعی کردم در مورد هر سال عامه اطلاعاتی را در اختیار مخاطب قرار دهم تا با جزئیات ماجرا آشنا شود. بعضی از این سال‌های عامه حاشیه‌های جالبی داشتند. برای نمونه بین آملی‌ها و مردم برخی نقاط دیگر سالی به نام «بیغاری سال» وجود دارد که مربوط به دوره پهلوی اول است. زمانی که یک سری افراد توسط حکومت برای بیگاری در بنگاه‌های توتون و تنباکو به کار گرفته می‌شدند.

پژوهشگر تاریخ و فرهنگ عامه افزود: برای آموزش کارگران، کارشناسانی از یونان به ایران آمده بودند. کارشناسی که به آمل آمده بود «ناپانائیل وایس لیادیس» نام داشت که پس از مدتی تغییر مذهب داد و در همین شهر ازدواج کرد و پس از فوت به خاک سپرده شد. این کارشناس بعد از مدتی نامش را به «جعفر مهدی‌زاده» تغییر داد. نوه‌های او هنوز در این شهر سکونت دارند. سعی کردم به برخی جزئیات سال‌های عامه تا حد مختصر نیز اشاره کنم.

انتشار اسناد و تصاویر

وی خاطرنشان کرد: برای برخی از سال‌های عامه نیز از اسناد رسمی و روزنامه‌ها استفاده کردم. برای مثال در سال ۱۳۲۷ آتش سوزی بزرگی در قادیکلای قائمشهر رخ داد که صدها خانه در آن سوخت. آن واقعه به «تش دَکِته سال» در بومیان منطقه معروف است. اسنادی از آن واقعه در روزنامه اطلاعات منتشر شده و اسنادی اداری هم برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی وجود داشت که ضمیمه مدخل این سال عامه کردم. تلاش شده تا هم سل عامه و هم جزئیاتی از بهانه نامگذاری آن سال را معرفی کنم.

به گفته ذبیحی برای بعضی سال‌های عامه نیز تا حد امکان تصاویر مرتبط گردآوری شده و در هر مدخل منتشر می‌شود که برخی از این عکس‌ها تا کنون به صورت کلی و عمومی منتشر نشده‌اند. برای نمونه تصویری از عبور تانک‌های روسی از رودخانه تلار قائمشهر در سال ۱۳۲۰ که به «شوروی سال» یا «اُروس دکته» سال معروف است در مدخل این سال عامه مازندران وجود دارد.

رویدادهایی مانند تلف شدن گاوها در برخی مناطق مازندران در سال ۱۳۰۴، وقوع زلزله بزرگ دهه ۳۰، واقعه ۶ بهمن ۱۳۶۰ جنگل‌های آمل و ده‌ها رویداد دیگر نیز در این مجموعه گردآوری شده که هر کدام روایتگر بخشی از تاریخ این سرزمین هستند. این کتاب ماه آینده برای چاپ در اختیار ناشر قرار خواهد گرفت.

بی‌تردید شیوع کرونا و همه‌گیری آن یکی از مهم‌ترین رویدادهای قرن محسوب خواهد شد که با توجه به فراگیری و گستره نفوذ آن در همه اقشار و صنوف، تا دهه‌ها بعد نیز از ذهن مردم پاک نخواهد شد. به ویژه این که بسیاری از صاحبنظران مسائل اجتماعی معتقدند کرونا نه تنها مبدأ غیررسمی و شفاهی تقویمی محسوب می‌شود، بلکه به دلیل تغییر اجباری ایجاد شده در سبک زندگی مردم، تاریخ زندگی انسان معاصر را نیز به دو دوره پیش از کرونا و پس از کرونا تقسیم کرده است و از این منظر باید شیوع این بیماری را یکی از مهم‌ترین رویدادهای تقویم عامه در سراسر دنیا دانست.