نوآوری‌های امام موسی در مواجهه با چالش‌های مربوط به زنان

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: صدیقه قاسمی، مدرس حوزه علمیه و پژوهشگر مسائل زنان و خانواده

زنان در طول تاریخ آسیب‌ها و مصائبی را متحمل شده‌اند و غالباً سنت‌های رایج اجتماعی و یا برداشت‌های نادرست از تعالیم برخی از آئین‌ها و ادیان یکی از عوامل مؤثر در تضعیف و نادیده گرفتن و زیر پا گذاشتن حقوق آنها بوده است. با وجود تحولات دنیای معاصر در مسیر احیا و حفظ حقوق زنان، هنوز این مسأله به عنوان یکی از مسائل جدی و چالش‌برانگیز جهان مطرح است و صاحب‌نظران از منظرهای مختلف به آن می‌پردازند. در جهان تشیع، تعدادی قابل توجه از علما و اسلام‌شناسان مانند امام خمینی (ره)، علامه طباطبایی، شهید مطهری و شهید بهشتی به صورت جدی به این موضوع پرداخته‌اند، اما چالش‌های موجود به گونه‌ای است که بررسی موشکافانه دیدگاه‌های اسلام شناسان و عالمان دینی در باره زن و کوشش برای یافتن پاسخ برخی از پرسش‌های دنیای امروز از دل آنها همچنان یک ضرورت به شمار می‌رود.

اهمیت دیدگاه‌های امام موسی صدر

امام موسی صدر یکی از برجسته‌ترین اسلام‌شناسان و عالمان دینی است که متأسفانه هنوز دیدگاه‌های ایشان درباره چالش‌های جهان معاصر به خوبی شناخته و شناسانده نشده است. یکی از مسائلی که در منظومه فکری ایشان به صورت ویژه مورد توجه قرار گرفته است، مسائل زنان است. در یک نگاه کلی به نظر می‌رسد ایشان به عنوان یک اسلام‌شناس و یک رهبر دینی از طریق تبیین عمیق آموزه‌های دینی و با برخورداری از یک نگاه تاریخی و نقد تحولات پیشین و معاصر مربوط به زنان توانسته است افق‌هایی نو برای حل چالش‌های مربوط به زنان بگشاید. قرائت ویژه ایشان از دین در تعامل با محیط بسیار پیچیده‌ای که در آن به سر می‌بردند، تفاوتی معنی‌دار بین منظومه فکری ایشان در مقام پاسخگویی دین به پرسش‌ها و چالش‌های دنیای معاصر به ویژه مسأله زنان در مقایسه با دیگر اندیشمندان دینی ایجاد کرده است.

این نوشته می‌کوشد با مروری بر یکی از کتاب‌های امام موسی صدر بخشی از نواندیشی‌های ایشان را درباره چالش‌های مربوط به زنان استخراج و ارائه کند.

کتاب زن و چالش‌های جامعه

عنوان «زن و چالش‌های جامعه» نام کتابی است که به همت مؤسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر، سال ۱۳۹۷ در ۲۷۵ صفحه منتشر شده است. ترجمه نسبتاً روان و دقیق این کتاب توسط تعدادی از مترجمان صورت گرفته است. بخش‌های اصلی این کتاب بیشتر در مورد زنان و خانواده است. نقد تمدن غربی و چالش‌های مشرق زمین در تبیین حقوق زنان از مهم‌ترین نکاتی است که در این کتاب به آن پرداخته شده است. امام موسی صدر در این کتاب، پس از نقد عمیق و موشکافانه جایگاه زن در تمدن غرب، تبیین زیبایی از موقعیت زن در اسلام و اهمیت نهاد خانواده ارائه کرده است؛ به گونه‌ای که می‌توان گفت از نظر امام موسی صدر زنان یکی از ارکان اصلی تمدن اسلامی به شمار می‌روند.

موضوعاتی مانند ازدواج مدنی و ولایت پدر در ازدواج دختران، ایمان و نقش آن در زندگی جوانان، تهدیدهای برآمده از فرقه‌گرایی در جهان اسلام، تببین منتقدانه تضعیف حقوق زنان در تمدن غرب، ضرورت وجود الگوی انسان کامل برای جامعه و به دنبال آن معرفی حضرت زهرا سلام الله علیها به عنوان برترین انسان و فصلی از کتاب رسالت عناوین و یا محورهای اصلی این کتاب را تشکیل می‌دهند.

جا داشت که مؤسسه امام موسی صدر که زحمتی زیاد برای چاپ آراسته این کتاب کشیده است، منابع سخنان امام موسی صدر به ویژه در موضوعات تاریخی را هم استخراج می‌کرد تا بر ارزش کتاب افزوده شود. امید است این اشکال در چاپ‌های آینده کتاب برطرف شود. افزون بر این برخی از عبارات کتاب مبهم است، مانند عبارت: «ارزش شایستگی‌ها و علم و قدرت فهم و مقام مادری» (ص ۶۸) و به نظر می‌رسد ویرایش دوباره این ترجمه خالی از لطف یا ضرورت نباشد.

زمینه‌ها و موضوعات نوآورانه امام موسی صدر

این مقاله در پی معرفی کامل کتاب «زن و چالش‌های جامعه» نیست، بلکه تنها مروری است بر مهمترین دیدگاه‌های امام موسی صدر در این کتاب که به اعتقاد صاحب این قلم دارای نوآوری در زمینه زن و خانواده است. یادآور می‌شود شماره صفحاتی که در داخل پرانتز ذکر شده است مربوط به همین کتاب است.

الف. مفهوم الگو بودن حضرت زهرا سلام الله علیها

در نگاه امام موسی صدر، زنان در تمدن غربی و مشرق زمین همواره موجوداتی پایین‌تر از مردان و یا دارای محرومیت‌های شدید بوده‌اند، به عنوان مثال کنفوسیوس به عنوان عالم بزرگ اخلاق، از موقعیت زن به گونه‌ای تحقیرآمیز یاد می‌کند و به مردان چنین می‌گوید وقتی زنتان در را برایتان باز کرد یک سیلی به او بزنید و بودا نیز ازدواج زن پس از طلاق و یا مرگ شوهر را سبب محرومیت او از بهشت می‌داند، حتی برخی ادیان تحریف شده مانند یهود مرد را مالک و صاحب همسر می‌خواند و در فرمان‌های ده گانه زن جزو چهار پایان و اموال او شمرده شده است. (ص ۵۲)

امام موسی صدر با استناد به این مصادیق تاریخی، از آثار منفی سنت‌ها و آئین‌ها و ادیان نسبت به حقوق زنان انتقاد می‌کند و در مقابل برای پاسخ به تمامی این مصائب و مشکلات، از الگویی عملی و ابدی در اسلام برای زنان یاد می‌کند که نه تنها در مقام استدلال بلکه در ایجاد تعلق عاطفی به آن الگوی الهی، انسان را به مقام یقین و وجد و سرور قلبی می‌رساند.

ایشان با توجه به آیات الهی و توصیف و تبیین حیات نورانی فاطمه زهرا سلام الله علیها نسبت به انسان معاصر، حل چالش بزرگ مدرنیته و دیگر مسائل و مشکلات تاریخی برای زنان و مردان و خانواده و اجتماع بشری را، تأسی به این الگوی بزرگ الهی می‌داند. تحلیل و تبیین تاریخی زندگی حضرت زهرا سلام الله علیه در نزد این عالم شیعی به گونه‌ای است که تمامی چالش‌های گذشته و پیش روی زنان را یکباره نفی و طرد کرده و نگاه اسلام به مقام زن را به عنوان برترین و دقیق‌ترین نگاه به جوامع بشری معرفی می‌کند.

نگاه امام موسی صدر به حضرت زهرا سلام الله علیها از این رو نگاهی نوآورانه به حساب می‌آید که از نظر ایشان آن بانوی بزرگوار یک الگو به مفهوم مطلق و مبهم نیست بلکه الگویی تمام برای زنی است که بقای اجتماع به وجود او وابسته است، زنی که نهاد خانواده با وجود او استحکام می‌یابد (ص ۵۶) زنی که در خانواده هم پزشک است، هم معلم است و هم روحانی است و هم قاضی (ص ۶۴ و ص ۶۵ و ص ۶۶)، زنی که میان عمل او با عمل مرد در نزد خداوند تفاوتی نیست (ص ۵۶)، زنی که هرگز وجودش مقدمه مرد و یا برای مرد نیست، زنی که حضور اجتماعی او تجلی وجه انسانی اوست و نه وجه زنانگی او (ص ۷۵ و ص ۷۶). از نظر امام موسی صدر، حضرت زهرا سلام الله علیها الگویی برتر برای چنین زنی است.

امام موسی صدر با توجه به آیات الهی و توصیف و تبیین حیات نورانی فاطمه زهرا سلام الله علیها نسبت به انسان معاصر، حل چالش بزرگ مدرنیته و دیگر مسائل و مشکلات تاریخی برای زنان و مردان و خانواده و اجتماع بشری را، تأسی به این الگوی بزرگ الهی می‌داند امام موسی صدر با استناد به آیات و روایات و بیان همه ویژگی‌هایی که اسلام برای زن به عنوان یک انسان برشمرده، و با بررسی شخصیت حضرت زهرا سلام الله علیها، وی را به عنوان یک انسان کامل و الگوی همه زنان و مردان معرفی کرده است.

امام موسی صدر موفقیت نهاد خانواده را به عنوان یک مسئولیت اجتماعی سنگین بر عهده زن می‌داند (ص ۶۳) و بر همین اساس تحول و تعالی جامعه به سوی کمال به واسطه مقام زن و توانایی مادرانه اوست. در منظومه فکری امام موسی صدر مادر مفهومی محدود به خانواده نیست بلکه یک مقام هدایت برای جامعه است و حضرت زهرا سلام الله علیها به ویژه با توجه به اینکه رفتار و گفتار او مبتنی بر وحی است، مادر اجتماع بشری و معیار و میزان سنجش اعمال آن است. امام موسی صدر با کوششی بسیار عالمانه برای تبیین ابعاد زندگی حضرت زهرا سلام الله علیها تلاش کرده است تا این حقیقت بزرگ را نه تنها به مسلمانان بلکه به دنیال مغرب زمین نیز بشناساند. این نواندیشی امام موسی صدر درباره حضرت زهرا سلام الله علیها در حقیقت پاسخ به نیاز اصلی دنیای مدرن و تمدن کنونی بشر است؛ تمدنی که باید آن را یک تمدن محروم از مقام مادری شمرد.

به نظر می‌رسد مباحث مربوط به حضرت زهرا سلام الله علیها در این کتاب، تنها بخشی از دیدگاه‌های امام موسی صدر را در باره این بانوی بزرگ در بردارد که با توجه به محیط سخنرانی و مخاطبان آن ارائه شده است و لذا از انسجام کافی برخوردار نیست. فرصت را مغتنم شمرده به مؤسسه امام موسی صدر پیشنهاد می‌شود مجموعه دیدگاه‌های ایشان درباره حضرت زهراء سلام الله علیها را گردآوری و به صورت یک کتاب مستقل منتشر کنند.

ب. زن در خانواده

امام موسی صدر ابعاد فردی و اجتماعی زن را با محوریت نقش زن در خانواده مورد بررسی قرار داده است. به باور ایشان، قوام و استحکام خانواده به عنوان اصلی‌ترین بنیاد اجتماعی مرهون وجود زن است. شاید در نگاه نخستین این سخن تکرار آرا اندیشمندان حوزه مطالعات خانواده باشد اما آنچه سبب تمایز دیدگاه امام موسی صدر با دیگر افراد شده، ارائه دیدگاهی متفاوت به نقش زن در خانواده از سوی ایشان است.

امام موسی صدر در تقسیم‌بندی وظایف و مسئولیت‌های اجتماعی، در بحث خانواده، وظیفه تحکیم خانواده و قوی شدن آن را بر عهده زن می‌داند و جانب دیگر مسئولیت اجتماعی یعنی مسؤولیت استحکام و تقویت جامعه را متوجه مردان می‌داند. (ص ۶۰ و ص ۶۱)

ولی نکته مهم اینجاست که خانواده از نظر امام موسی صدر نهادی مقدس همچون مسجد و اولین سلولی است که اساس و لازمه شکل‌گیری جوامع انسانی است (ص ۶۰) شکل‌گیری و دوام جامعه وابسته به تشکیل خانواده است و در حقیقت، خاستگاه ارتباطات اجتماعی همان ترکیب خانواده‌هاست و هدف این ارتباطات «تحکیم روابط و عمق بخشیدن به ارتباط خانواده‌ها با یکدیگر است.» (ص ۶۰)

به همین دلیل نقش اجتماعی زنان باید از منظر ماده تشکیل دهنده جامعه یعنی خانواده و تأثیر مدیریت مادرانه زنان در خانواده مورد توجه قرار گیرد. جایگاه ویژه زن برخاسته از حضور پرمعنا و سازنده او در خانواده به عنوان پایه و اساس حیات اجتماعی است. بحث امام موسی صدر در حقیقت ناظر به «زن در خانواده» است نه «زن و خانواده». وی این موضوع را با مقدس دانستن خانواده به استناد سخن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و مشابه ساختن آن با مسجد به تفصیل مورد بررسی قرار داده است. (ص ۶۰ وص ۶۱)

در پرتو این نگاه امام موسی صدر به موقعیت زنان، می‌توان گفت نقش زن در خانواده با انجام امورات زن در خانواده تفاوت بنیادین دارد. زن در خانواده تنها مسئول رسیدگی به امور خانه و خانواده نیست، بلکه «مسئولیت تحکیم خانواده را به عهده دارد» (ص ۶۱) زن و مرد هر دو موظف به حفظ نهاد خانواده هستند، اما زنان و عاطفه عمیق مادریشان در قوام و استحکام این نهاد نقشی مهمی و اساسی دارد. امام موسی صدر برای تبیین بهتر مقام مادر در خانواده به «گسست عاطفی و فکری نسل جدید» اشاره می‌کند و «محرومیت از حس مادری» را علت این گسست می‌شمرد. (صص ۲۴۷ و ۲۴۸)

از نظر امام موسی، جوامع ماده‌گرا با گسست عاطفی میان نسل‌ها موجب تضعیف هر چه بیشتر نهاد خانواده شده‌اند (ص ۲۲۶) ولی رفتارهای منفی زنان و مردان هم می‌تواند به تضعیف این نهاد کمک کند و لذا «رفتار منفی که از مرد یا زن سر بزند و موجب سستی و تزلزل خانواده بشود» مانند اقدامی است که «برای ویران شدن مسجد» صورت بگیرد بنابراین «حرام» است. (ص ۶۲)

بنا بر این «ترجیح امور خانه و خانواده برای زنان در اسلام» همسو با قبول اثر بخشی حضور آنها در خانواده و تعیین کننده بودن نقش زنانه آنها است و باور به نقش اجتماعی نمی‌تواند «مانعی برای فعالیت مختلف زنان در امور اجتماعی باشد.» (ص ۱۰۷) هر چند روشن است که از سویی دیگر: «کار زن نباید بر وظایف خانوادگی او تأثیر بگذارد.» (۱۵۵)

ج. مادری به مثابه رکن تمدن

به استناد آنچه در بند قبل ذکر شد، می‌توان گفت از نظر امام موسی صدر معیار موفقیت یک جامعه بستگی به زنان آن جامعه دارد؛ زیرا زن عامل استحکام خانواده است و از سوی دیگر یک جامعه موفق و سالم از خانواده‌هایی سالم تشکیل شده است. امام موسی صدر با تکیه بر اهمیت این بنیاد اجتماعی و تأکید بر اینکه نباید به اشتباه جامعه را مجموعه‌ای از افراد دانست، چنین می‌گوید: «تصویر الگویی که دین می‌پسندد خانواده است و جامعه از خانواده‌ها و نه افراد شکل یافته است.» (ص ۱۱۴) بنابراین برای برخورداری از یک جامعه سالم و موفق باید، به موقعیت و جایگاه زنان در آن جامعه توجه کرد.

جایگاه ویژه زن برخاسته از حضور پرمعنا و سازنده او در خانواده به عنوان پایه و اساس حیات اجتماعی است. بحث امام موسی صدر در حقیقت ناظر به «زن در خانواده» است نه «زن و خانواده» از نظر امام موسی صدر، بر اساس مفاهیم قرآنی زن و مرد در عقل با هم برابر هستند و در شکل‌گیری جنین و تولید مثل سهیم هستند و زن نیز مانند مرد در «بقای جامعه مشارکت دارد.» (ص ۱۱۴) اما نقش و وظایف او با مردان تفاوت دارد. «تفاوت زن و مرد متناسب با توانایی‌های آن دو است.» (ص ۱۱۴) نقش اصلی زن اداره موفق خانواده است (ص ۶۳) اما اداره خانواده به مفهوم محدود ماندن نقش زن به اموری مانند «اشتغال محض به خدمت و بچه زاییدن و زنانگی» نیست. (ص ۱۱۳) حضور موفق زنان در خانواده را نباید خدمت به مردان تلقی کرد، بلکه نقش خانوادگی زن به معنای نقش سازنده و فعال زنان در عرصه حیات اجتماعی است. امام موسی صدر معنای عمیق این حضور را که می‌توان آن را کاملاً نوآورانه شمرد، اینگونه بیان کرده است:

«اداره موفق خانواده به عهده زن گذاشته شده، چه مسئولیت اجتماعی سنگینی است! خدمت به مرد نیست، خدمت به جامعه است؛ زیرا همانطور که گفتیم، اگر مواد و مصالح مثل آهن و بتون و سنگ نامرغوب باشد، سالن محکم و با دوامی نخواهیم داشت. اساس خانواده اگر ضعیف باشد، جامعه از هم می‌پاشد.» (ص ۶۳)

وجه نوآورانه این نگاه در مقایسه با نگاه‌های موجود این است که نقش خانوادگی و نقش اجتماعی در عرض هم در نظر گرفته نشده است تا نقش‌آفرینی در یکی از این عرصه‌ها منجر به محدود شدن نقش‌آفرینی در عرصه دیگر شود، بلکه این دو در یک رابطه طولی با هم و مکمل همدیگر در نظر گرفته شده‌اند.

از منظری دیگر مهمترین و اصلی‌ترین نقش زن در خانواده «مادری» است و «عاطفه نامحدود مادری» (ص ۱۶۲) و «تقویت تربیت خانوادگی و پشتیبانی از آن» (ص ۱۶۳) است که به عنوان دو ویژگی مهم مادری تفسیر کننده نقش اجتماعی زن است.

نگاه به نقش مادری زن که تاکنون یک نقش خانوادگی تلقی می‌شد به عنوان یک راهبرد اساسی برای ساختن جامعه از ابداعات امام موسی صدر است. از نظر ایشان جوامعی که به رنج گسست‌های عاطفی میان نسلی دچار آمده‌اند و بحران‌های اخلاقی مانند سیلابی ویرانگر آنها را مورد هجوم قرار داده است از «حس مادری» و عاطفه مادری محروم بوده‌اند. (صص ۲۴۷ و ۲۴۸). در این جوامع برخی کوشیده‌اند برای جایگزینی این محرومیت، «حس مادری را برای آنها خریداری کنند و با استخدام خدمتکار و یا مؤسسات و یا دایه، حس مادری تشریفاتی را جایگزین حس مادرانه (شأن) نمایند.» (ص ۲۴۷) ریشه تاریخی «تجارتی ساختن» (ص ۲۴۷) مقام مادر و شکل‌گیری «شرکت‌های گوناگون» (ص ۲۴۷) برای جایگزین شدن به جای مادر در خانواده موضوع دیگری است که مورد توجه امام موسی صدر قرار گرفته است (ص ۲۴۶) و در این مختصر فرصت پرداختن به آن نیست ولی باید توجه داشت که محرومیت خانواده و جامعه از مقام زن و مادر، چالش بزرگ تمدن مادی بشری است.

از نظر امام موسی صدر، بر اساس مفاهیم قرآنی زن و مرد در عقل با هم برابر هستند و در شکل‌گیری جنین و تولید مثل سهیم هستند و زن نیز مانند مرد در بقای جامعه مشارکت دارد اینکه در تمدن جدید «انسان معاصر» و به ویژه «جوان معاصر» (ص ۲۰۶) همواره احساس نگرانی دارد (ص ۲۰۸) و نمی‌تواند انس بگیرد، امید ببندد و احساس آرامش کند. (ص ۲۰۹) و گرفتار «محنت بی ایمانی» است (ص ۲۱۱) ریشه در این دارد که «جوان معاصر چه در غرب و چه در شرق مراقبت خانواده را از دست داده است.» (ص ۱۶۱) رها شدن از این «محنت که آینده کل تمدن را تهدید می‌کند» (ص ۲۰۶) و برخورداری از «ایمان که همان آگاهی است که با باور و اطمینان درونی همراه است» (ص ۲۰۴) در گروی زنده شدن نقش مادر است. جوانان «نیازمندند تا تجلی خدا را ابتدا در مادر خود ببینند و پس از او در پدر و… و دیگران، تا در پرتو آن، به خدا و ارزش‌های والا ایمان بیاورند. در غیر این صورت، ایمان به خدا و امور متناهی ناشی از توهم خواهد بود و اموری فرضی به شمار خواهد آمد.» (ص ۱۶۱)

اکنون می‌توان پی برد که در نظر گرفتن یک «نقش ملی» برای زنان از سوی امام موسی صدر و دعوت آنها به «داد و ستد با محیط جامعه» (ص ۱۱۳) دقیقاً به چه معناست. در چنین نگاهی است که نقش‌آفرینی زن در خانواده در قالب مادری و عاطفه مادری در حقیقت گام برداشتن برای رفع یکی از اصلی‌ترین آسیب‌های تمدن جدید و حرکت به سوی یک تمدن آرمانی است و بر همین اساس است که می‌توان گفت امام موسی صدر با تغییر نگاه رابطه عرضی خانواده و جامعه به یک رابطه طولی و تبیین مقام مادری زن در خانواده، عملاً نقش مادری را به عنوان یک رکن از ارکان تمدن بالا برده است.

د. نقد نگاه تمدن غرب به زن

یکی دیگر از نوآوری‌های امام موسی صدر در باره زنان، شیوه نقد نگاه تمدن غرب به زنان است. زن در دیدگاه امام موسی صدر پیش و بیش از آنکه از وجه زنانگی خود مورد توجه قرار گیرد به عنوان یک انسان مدنظر است. وی این دیدگاه را مستند به «منابع آفریدگار و دین» برگزیده است و با قضاوت‌های افراطی مردانه مبتنی «بر زور و قدرت مردانه» و یا قضاوت‌های افراطی زنانه مبتنی بر «از سر ضعف زنانه تن به وضعیت موجود» دادن سخت مخالف است. (ص ۱۱۴) نگاه انسانی به زن و یکسان شمردن او از منظر انسانیت با مرد، راه را بر هر گونه تبعیض و تحقیر می‌بندد.

در نگاه امام موسی صدر، ریشه تضییع حقوق زنان در تمدن غرب و گسترش طلاق (ص ۷۲) و «فروپاشی نهاد خانواده» (ص ۷۳) همین غفلت از وجه انسانی و «انکار انسانیت آنها» (ص ۷۰) و محدود شدن نگاه‌ها به جنسیت زن و تفاوت او با مرد یعنی وجه زنانگی اوست. (ص ۷۰) محور قرار گرفتن وجه زنانگی زنان زمینه‌ساز بهره‌برداری از بعد جسمانی زن و تبدیل شدن وی به یک کالای سودآوری تجاری در نظام سرمایه‌داری است.

«تجارت با بدن» (ص ۷۴) عبارتی موجز و کوتاه در بیانات امام موسی صدر است که از طریق آن چند مفهوم مهم را در نقد نگاه تمدن غرب نسبت به انسان بیان کرده‌اند: انکار انسانیت زن و برجسته کردن و رشد زنانگی او، تبدیل شدن جذابیت جنسی به معیار حضور اجتماعی (ص ۶۸)، تقلیل عمر زن و محدود کردن آن به دوران جوانی که زمینه سو استفاده از آن فراهم‌تر است، (ص ۷۰) اسیر ساختن زنان در تبلیغات و تجارت و جشن‌ها، کاهش فرصت‌های زندگی زن، افزایش قید و بندها تحت نام آزادی (ص ۱۰۷)، تکیه بر زیبایی و تحریک‌کنندگی زنان (ص ۷۳)، محدود شدن شایستگی زنان به مسائل جنسی (ص ۸۲)، آشکار ساختن زیبایی زنان تنها برای بهره‌مندی مردان. (ص ۶۹)، تبدیل شدن به عناصری برای خدمت به مردان (ص ۷۰)، تبدیل شدن «ارزش شایستگی‌ها و علم و قدرت فهم و مقام مادری» به یک حقیقت فراموش شده (ص ۶۸) و انکار نقش زن به عنوان یک رکن تمدن (ص ۷۰). در این جوامع را حقیقتی فراموش شده. امام موسی صدر در یک عبارت زیبای دیگر خلاصه کارنامه تمدن جدید در مورد زنان را تبدیل کردن آنها به یک نگاره هنری (ص ۷۶) و یا تابلویی زیبایی برای مردان دانسته تا با چشمان و قلب‌های بیمارشان از جسمانیت زنان لذت ببرند. (ص ۸۱)

«تجارت با بدن» عبارتی موجز و کوتاه در بیانات امام موسی صدر است که از طریق آن چند مفهوم مهم را در نقد نگاه تمدن غرب نسبت به انسان بیان کرده‌اند: انکار انسانیت زن و برجسته کردن و رشد زنانگی او از نظر امام موسی صدر حتی تصویب برخی قوانین در اروپا با ادعای بازگرداندن حق از دست رفته زنان، اقدامی غیرانسانی است، زیرا به موجب این قوانین زن باید در خدمت مرد باشد ولی نه در سطح مرد بلکه یک درجه پایین‌تر از او. (ص ۵۱) و با کمال تأسف در کنار این بی‌عدالتی که مردان مجری آن هستند، زنان ناآگاه هم در این اقدامات مبتذل و غیرانسانی مشارکت دارند. (ص ۷۶) امام موسی صدر با تأکید بر اینکه حقیقت زن تشکیل شده از جسم و روح است، زنان را خطاب قرار می‌دهد و از آنها می‌پرسد که چرا می‌پذیرند تنها در یک بعد و جنبه جسمی محدود شوند؟ (ص ۸۳ و ص ۸۴) و حال آنکه زن در جامعه انسانی باید بیرون از خانه در نقش انسانی با کفایت ظاهر شود. (ص ۷۶)

ه. ازدواج به مثابه یک امر دموکراتیک

امام موسی صدر همانند دیگر عالمان دینی و بر خلاف نظر برخی کارشناسان مسائل خانواده هدف از ازدواج را تشکیل خانواده می‌داند. اما یکی از تعاریفی که ایشان برای ازدواج مطرح کرده‌اند و می‌تواند نگاهی نوآورانه تلقی شود، در حقیقت برگرفته از نگاهی مدنی و جدید به پدیده ازدواج است.

در این نگاه، تعریف و احکام و ویژگی‌های ازدواج در اسلام به گونه‌ای است که می‌توان آن را یک نهاد دموکراتیک همراه با رعایت اصول دموکراسی تلقی کرد.

«اگر به متون دینی بازگردیم و به زبان زمانه سخن بگوییم، باید بگوییم که قرآن ازدواج دو مسلمان را نهاد دموکراتیک کوچکی قرار داده است که هر کدام از آن دو می‌توانند حدود اختیارات خویش را بر مبنای توافقی پیشین معین کنند. اما برای آنکه دموکراسی به بن بست کشیده نشود، لازم است این جامعه دموکراتیک کوچک رئیسی داشته باشد.» (ص ۹۰ و ۹۱)

این نکته از زاویه‌ای دیگر هم می‌تواند مورد توجه قرار گیرد و ما را با این سوال روبه‌رو سازد که چرا امام موسی صدر به عنوان یک عالم شیعی منتقد به تمدن مادی و مدرن غرب، در تعریف ازدواج صراحتاً از مفاهیم و ادبیات غربی استفاده کرده است؟ اما روشن است که در مقام پاسخ باید گفت سخنان امام موسی صدر کوششی برای تبیین حقیقت آموزه‌های دینی به زبان روز و قابل فهم کردن آن برای نسل جدید است. البته ایشان در موضوع ازدواج مدنی به عنوان گونه‌ای از ازدواج مدرن، نقطه نظرات خاصی دارند (ص ۱۲۷) که باید جداگانه در مورد آن بحث و بررسی کرد و نباید آن را با تعریف ازدواج به مثابه یک امر دموکراتیک اشتباه گرفت.

لازم به ذکر است که مطالب مرتبط با ازدواج مدنی در این کتاب به گونه‌ای مبهم و پراکنده ذکر شده‌است و مخاطب برای کشف نظر دقیق امام موسی صدر در این باره به مطالعات و پژوهش‌های بیشتری نیاز دارد و امید می‌رود این موضوع نیز از سوی مؤسسه امام موسی صدر دنبال و اثری جامع و یکپارچه در این باره عرضه شود.

پایان سخن

آنچه ذکر شد نمونه‌هایی از نوآوری امام موسی صدر در موضوع زنان بود. بررسی کتاب «زن و چالش‌های جامعه» نشان می‌دهد که ایشان نگاهی نو و ویژه به مسائل زنان دارد و به همین دلیل لازم است با مرور همه آثار ایشان، فهرست کامل و دقیقی از نوآوری‌های ایشان استخراج شود، سپس هر یک از محورها به صورت مستقل مورد بررسی قرار گیرد.

افزون بر آنچه ذکر شد، با مرور مطالب کتاب زن و چالش‌های جامعه می‌توان به محورهای جدید دیگری برخورد که امام موسی صدر در آنها دارای نوآوری است؛ موضوعاتی مانند نقش ازدواج در امنیت اجتماعی، تحلیل و نقد فمینیسم، مسأله کارآمدی و ناکارآمدی زنان، مفهوم قَوّام بودن مردان در خانواده (محدود کردن دلالت آیه به مواردی که قراردادی بین زن و مرد وجود نداشته باشد) و پیامدهای خانوادگی حضور اجتماعی زنان. برخی از این محورها دارای ابهام‌هایی است و بدون تردید امام موسی صدر اگر فرصت بیشتری برای بیان دیدگاه‌های خود می‌یافت با وضوح و تفصیل بیشتری هم در باره محورهایی که مرور شد و هم این محورهای جدید سخن می‌گفت و جایی برای بروز این ابهام‌ها نمی‌ماند.

با وجود اقداماتی که در غرب و نیز در جهان اسلام و کشور عزیز ما برای حفظ و اعاده حقوق زنان صورت گرفته و می‌گیرد، با اطمینان می‌توان گفت چالش تحقیر زنان با اشکال مختلف و شیوه‌های جدید متناسب با ابزارهای نوین ارتباطاتی و فضای مجازی همچنان ادامه دارد. به نظر می‌رسد افزون بر باورهای دینی امام موسی صدر، رویکرد عقلی حاکم بر منظومه فکری ایشان، اقناع کننده ذهن و اندیشه کسانی است که به دنبال راهکاری برآمده از آموزه‌های دینی و متناسب با نیازهای زمانه در چالش‌های مربوط به زنان هستند.

امید است پویش روشنگرانه پیرامون اندیشه‌های این اسلام‌شناس ژرف‌اندیش با قوت بیشتری در جامعه ما و در جهان اسلام ادامه یابد و پاره‌ای از خلأهای موجود در جامعه چه در سطح نخبگانی و چه در سطح توده مردم با بهره‌جویی از منظومه فکری ایشان و دیگر عالمان و دین پژوهان همسو با ایشان برطرف شود.