تنوع زیستی سرمایه ملی در گستره خراسان رضوی

تنوع زیستی (Biodiversity) مفهومی است که امروزه در سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم مطرح می‌گردد، اما این واژه در سطح گونه شناخته شده‌تر بوده و کاربرد بیشتر دارد. تنوع زیستی یا همان ثروت زیستی که امروز شاهد آن هستیم، محصول میلیاردها سال تکامل موجودات است که طی نیم قرن اخیر نابودی نیمی از جنگل‌ها، کاهش ذخایر آب زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌ها دست به دست هم داده‌اند تا بسیاری از گونه‌های ارزشمند جانوری در جهان از بین بروند.

بر اساس جدیدترین گزارش سازمان ملل متحد بیش از نیم میلیون گونه جانوری در جهان برای ادامه حیات خود، زیستگاه کافی در اختیار نداشته و یک میلیون گونه جانوری و گیاهی نیز در خطر انقراض قرار دارند.

امروزه بر روی کره زمین در حدود ۲ میلیون گونه موجود زنده شناسایی و نامگذاری شده که دانشمندان حدس می‌زنند این رقم تا حدود ۱۰ میلیون قابل افزایش باشد. البته بخش عظیم این افزایش متعلق به گروه‌های بی‌مهرگان و بخصوص بندپایان است. سازمان ملل در سال ۱۹۹۲ کنفرانسی را دربارهٔ حمایت از محیط زیست در ریودوژانیرو برگزار کرد که یکی از دستاوردهای آن انعقاد پیمان تنوع زیستی است که ایران هم این معاهده را در سال ۱۳۷۵ تصویب کرد و به آن پیوست.

پژوهشگران بر این باورندکه باید از تمامی گونه‌های زیستی محفاظت کرد، چون طبیعت همواره تعادل خود را با موجودات حاضر حفظ می‌کند.

برخی از گونه‌های گیاهان و جانوران عهده دار پاکیزگی محیط هستند، درختان اکسیژن مورد نیاز انسان را تولید می‌کنند، گیاهان برای آرامش ما مناظری دل انگیز و برای ادامه حیات هوای تازه و سالم فراهم می‌آورند و اگر گونه‌های جانوری وجود نداشته باشند، گیاهان به سرعت منقرض می‌شوند زیرا گیاهان نمی‌توانند حرکت کنند و نیاز به گرده افشانی توسط دیگر موجودات دارند، پس کار گرده افشانی آنها را جانواران انجام می‌دهند.

همه این موارد تنها بخش کوچکی از اهمیت تنوع زیستی است که باید مورد توجه و حفاظت قرار گیرد.

صاحبنظران و اساتید حوز محیط زیست مواردی از جمله جلوگیری از تخریب زیستگاه با خلق سبک‌های بهره وری پایا، آموزش، فرهنگ سازی و توانمندسازی قشر بومی مناطق مورد هدف به منظور نگهداری و حفاظت از گونه‌های بومی، جلب مشارکت جوامع محلی در مناطق ساحلی، حوزه‌های آبخیز و منابع آبی دیگر، ایجاد معیشت جایگزین و پایا جهت احیای گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی و عملی کردن طرح‌های توسعه پایدار در اطراف مناطق حفاظت شده جهت حفظ تنوع زیستی را به عنوان مهمترین راهکارهای کلیدی برای حفاظت از گونه‌های زیستی می‌دانند.

کشور ایران از نظر تنوع زیستی جزو ۲۰ کشوری است که تنوع زیستی قابل ملاحظه‌ و چشمگیر دارد که عوامل بسیار این مهم را در کشور به چالش کشانده و تهدید کرده است.

محیط‌ زیست اهمیت بسیاری دارد و چهار عنصر آب، خاک، هوا و تنوع زیستی جزو ارکان این حوزه محسوب می‌شوند، به لحاظ جایگاه مهم محیط زیست و ضرورت حفاظت از تنوع زیستی در برنامه پنج ساله ششم توسعه برای جلوگیری از انقراض گونه‌های در معرض خطر تهدید، برنامه‌هایی به استان‎های کشور اعلام شده است.

در این میان خراسان رضوی به عنوان یکی از استان‌های دارای تنوع زیستی بسیار و برخوردار از ذخایر ژنتیکی ارزشمند در زمینه گونه‌های جانوری از ارزش و اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. این استان با دارا بودن بیش از ده‌ها منطقه حفاظت شده، شکار ممنوع و پناهگاه حیات وحش و شمار انبوهی از گونه‌های جانوری و گیاهی جایگاه رفیعی را داراست.

خراسان رضوی گل سرسبد مناطق حفاظت شده ایران

سه منطقه پارک ملی تندوره، اثر ملی طبیعی دریاچه بزنگان و پناهگاه حیات وحش شیر احمد سه منطقه برجسته از نظر تنوع زیستی و جذابیت گردشگری در استان خراسان رضوی محسوب می‌شوند.
مناطق حفاظت شده هزار مسجد، منطقه گردشگری سلامی در خواف، منطقه حفاظت شده خواجه، ارس، باغ کشمیر، منطقه در بادام و منطقه حفاظت شده قرچقه از دیگر مناطق این استان هستند که از طبیعت بکر و دست نخورده‌ای برخوردارند.
وجود گونه‌های جانوری مختلف و متنوع در این مناطق بسیار مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد و خراسان رضوی از این نظر ظرفیت‌های بسیار دارد.

معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با بیان اینکه این استان دارای ۴۱ منطقه چهارگانه تحت حفاظت است گفت: وسعت این مناطق معادل دو و نیم میلیون هکتار است که از این نظر و به لحاظ تعداد مناطق زیستی تحت حفاظت این استان رتبه اول را در کشور داراست.

محمد عرفانی تنوع بسیار زیستی در خطه خراسان رضوی را ناشی از زیستگاه‌های متنوع دانست و افزود: ادامه رشته کوه البرز در این استان، وجود قله بینالود، دشت سرخس، همجواری با صحرای قره قوم، نزدیکی با رودخانه هریرود و مجاورت با کویر مرکزی ایران از جمله شرایط جغرافیایی و زیستگاهی متنوعی است که این استان را جزو استان‌های برتر کشور در زمینه تنوع زیستی قرار داده است.

وی با اشاره به فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی( ICUC ) ادامه داد: از میان مجموع مهره داران کشور ایران ۷۴ نوع مهره‌دار در این فهرست در رده‌های مختلف خطر و انقراض قرار دارند.

عرفانی گفت: همچنین از مجموع گونه‌های جانوری استان ۳۳ گونه در فهرست سرخ این اتحادیه قرار دارد.

خراسان رضوی میزبان ۳۸ درصد مهره‌داران کشور
معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی افزود: کشور ایران جزو ۲۰ کشور اول جهان از نظر تنوع زیستی و دارای یک هزار و ۱۶۳ گونه جانوران مهره‌دار است.
وی ادامه داد: در این میان استان خراسان رضوی با دارا بودن ۴۳۵ گونه مهره دار از کل گونه‌های یاد شده حدود ۳۸ درصد این تنوع را به خود اختصاص داده است.
عرفانی گفت: به طور تفکیکی این استان دارای ۶۹ گونه پستاندار، ۲۸۶ گونه پرنده، ۶۶ گونه خزنده، ۱۲ گونه ماهی و ۲ گونه دوزیست است.
وی با بیان اینکه این استان میزبان همه گونه‌های گربه سان شناخته شده در کشور است افزود: ایران ۱۰ گونه از گربه سانان را میزبانی می‌کرده که در ۴۰ سال قبل ۲ گونه شامل ببر مازندران و شیر ایرانی منقرض شدند ولی هنوز هشت گونه گربه سان در کشور زندگی می‌کنند که هر هشت گونه در خراسان رضوی زیست دارند.

معاون پایش و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: این هشت گونه شامل یوزپلنگ آسیایی، پلنگ، گربه سیاه گوش، گربه کاراکال، گربه شنی، گربه جنگلی، گربه پالاس و گربه وحشی است.
وی گفت: آمار دقیق از شمار این گونه‌ها در استان نمی‌توان داد و علت آن فعالیت شبانه، مخفیانه و سبک زندگی ویژه آنهاست اما ارائه آمار اعلام موجودیت آنان بر اساس میزان مشاهدات صورت می‌گیرد.
شمارش ده‌ها هزار راس علفخوار در خراسان رضوی

مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی نیز گفت: طبق نتایج سرشماری پستانداران شاخص استان در اواخر سال گذشته و در ۳۳ منطقه از عرصه‌های تحت مدیریت حفاظت محیط زیست استان، بیش از ۲۰ هزار و ۶۰۰ راس از گونه‌های کل وبز، قوچ و میش و آهو شمارش شدند.

تورج همتی با بیان اینکه مناسب‌ترین روش برای سرشماری وحوش درحال حاضر، روش مشاهده مستقیم از طریق پیمایش خطی است افزود: بر این اساس مسیرهای سرشماری هر منطقه برروی نقشه های توپوگرافی با تکیه به تجارب محیط‌بانان و کارشناسان اداره نظارت بر امور حیات ‌وحش حفاظت محیط زیست استان مشخص می‌شود.

وی به شمارش بیش از ۲۰ هزار قطعه از گونه‌های آبزی و کنارآبزی در سرشماری زمستانه این پرندگان مهاجر خبر داد و گفت: در این سرشماری که از اواسط دی ماه پارسال در تمامی زیستگاه‌های تالابی و رودخانه‌ای استان آغاز و تا نیمه بهمن ماه ادامه یافت، اردک سر سبز با جمعیت بالغ بر ۱۰ هزار و ۶۷۰ قطعه، بیشترین جمعیت پرندگان را به خود اختصاص داد.

مدیر کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی به شمارش ۲ گونه قرقاول بال نقره ای و هوبره در این استان طی سال گذشته اشاره کرد و افزود: حضور حدود ۸۵۰ قطعه قرقاول بال نقره ای طی دو مرحله در بهار و پاییز در زیستگاه‌های شهرستان‌های سرخس و درگز به ثبت رسیده است و جمعیت  گونه هوبره  نیز در زیستگاه‌های مطلوب ۱۱ شهرستان، نزدیک به ۲۹۰ قطعه بوده که بیشترین جمعیت آن در شهرستان خواف مشاهده و ثبت شده است.

تسهیل دسترسی محققان به مشخصات تنوع زیستی خراسان رضوی

همتی با اشاره به تنوع حیات در اکوسیستم‌های طبیعی خراسان رضوی ادامه داد: وجود  ۴۳۵ گونه جانوری و گیاهی در این استان شناسایی و ثبت شده است.

وی گفت: شناسایی دقیق این گونه‌ها در ارزیابی ذخایر تنوع زیستی استان و مدیریت حفاظت از آنها کاربرد فراوان دارد و بر همین اساس، جمع آوری نمونه‌های بیولوژیک گونه‌های مختلف، آماده‌سازی و نگهداری بلندمدت آن، ثبت ژنتیکی گونه‌های در معرض تهدید، در حال انقراض و استفاده از تکنیک‌های زیست فناوری برای حفظ، بقا و مدیریت گونه‌های جانوری و گیاهی ضروری است که در قالب نمونه برداری در بانک ژن این اداره کل انجام می‌شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی افزود: باتوجه به پیشرفت چشمگیر و خیره کننده علم بیوتکنولوژی در سال‌های اخیر و دقت بسیار تکنیک‌های مولکولی مبتنی بر تست DNA، می‌توان  تنوع زیستی و ژنتیکی را در جمعیت‌های حیات وحش به خوبی بررسی و به نتیجه‌گیری‌های مورد انتظار دست یافت.

وی با بیان اینکه نمونه‌هایی که در چنین مجموعه‌هایی نگهداری می‌شوند به عنوان سندی معتبر برای انجام مطالعات زیست شناختی مورد استفاده قرار می‌گیرند ادامه داد: در بانک ژن نمونه‌های گیاهی و جانوری به نحوی باید ثبت و نگهداری شوند که بازیابی اطلاعات و دسترسی به نمونه‌ها به سادگی برای محقق امکان‌پذیر باشد.

همتی گفت: این مجموعه‌ها شامل منابع اطلاعاتی در باره توزیع گیاهان، جانوران و تغییرات توزیع آنها در گذر زمان است و نمونه‌هایی که در این مجموعه‌ها نگهداری می‌شوند به عنوان یک سند و پشتوانه برای مقالات و انتشارات تاکسونومیک محسوب می‌شوند.

وی افزود: در راستای حفاظت مؤثر از تنوع زیستی استان، کارشناسان این اداره کل نسبت به تنظیم و انتشار کتاب اصول و روش‌های نمونه‌برداری از حیات وحش اهتمام کرده‌اند و به مناسبت روز تنوع زیستی و به منظور سهولت دستیابی محققان به این اطلاعات، محتوای کتاب یاد شده به انضمام فهرست و مشخصات نمونه‌های موجود در بانک ژن این استان شامل گونه‌های گیاهی و جانوری شناسایی شده، در تارنمای این اداره کل در دسترس همگان قرار گرفته است.

دوم خرداد مصادف با ۲۲ ماه می روز جهانی تنوع زیستی نامگذاری شده است.