ادبیات دفاع مقدس و مقاومت ناامیدی ندارد

به گزارش خبرگزاری مهر، نشست ادبی شعر دفاع مقدس و مقاومت، بررسی تاثیرگذاری شعر دفاع مقدس بر شعر فلسطین، به مناسبت روز آزادسازی خرمشهر و تقارن آن با روز جهانی قدس و روز مقاومت دزفول، با شعرخوانی شاعران کشور و پارسی‌زبانان سایر کشورهای جهان توسط اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران با استفاده از ظرفیت فضای مجازی برگزار شد.

در این نشست شاعرانی چون مصطفی محدثی خراسانی و محمدرضا سنگری همراه پژوهشگران و نویسندگان دفاع‌مقدس و پایداری به بررسی روند شکل‌گیری این نوع از ادبیات پرداختند. ارتباط مستقیم با صحن مسجد جامع خرمشهر، دزفول و میزبانی از شاعران مختلف از طریق مجازی و پخش کلیپ‌های مرتبط، بخش‌هایی از این نشست ادبی بود که به شکل زنده در صفحات مجازی پخش شد.

کاظم رستمی، شاعر و پژوهشگر که اجرای این نشست را برعهده داشت، در آغاز گفت: این، اولین نشست از سلسله نشست‌های ادبی با محوریت شعر و ادبیات دفاع مقدس است که اداره کل کتابخانه‌های عمومی استان تهران آن را برنامه‌ریزی کرده است. امسال در آخرین روز ماه مبارک رمضان، اتفاقی مبارک افتاده و آن هم، تلاقی سوم خرداد با روز قدس است که معانی بسیار بلندی را به ذهن متبادر می‌کند.

وی با اشاره به هجمه‌ای که در دوران دفاع مقدس به هویت فرهنگی کشور شد، گفت: ملتی که مورد هجوم واقع شد، نور امید را زنده نگه داشت. جلال آل‌احمد در صحبت‌هایش گفته است کارهایی که امروز در ادبیات انجام می‌دهیم، تاثیرش را سال‌ها بعد در جامعه می‌بینیم. به نظر می‌رسد برعکس این حرف هم اتفاق می‌افتد. یعنی اتفاقاتی در جامعه می‌افتد که بعدها در شعر و ادبیات تجلی پیدا می‌کند.

در ادامه نشست کلیپ تصاویر خرمشهر با مرور جملاتی از سخنرانی رهبر معظم انقلاب در دیدار جمعی از ایثارگران پخش شد.

در ادامه این نشست محمدرضا سنگری، گفت: دفاع مقدس در متن انقلاب اسلامی اتفاق افتاد و خود به خود ویژگی‌های آن را داشت. انقلاب ما پیوند عمیقی با فرهنگ اسلام داشت و دلیل روشن آن را می‌توانیم در شعارها و ادبیات انقلاب ببینیم. بنابراین ادبیات دفاع مقدس را باید در طول ادبیات انقلاب اسلامی بدانیم و در هر زمینه‌ای که شعر پایداری سروده می‌شود، اجزایی از ادبیات انقلاب را در آن شاهد هستیم.

وی افزود:‌ به طور طبیعی وقتی جنگ اتفاق می‌افتد، نیاز اولیه این نیست که آدم‌ها به شکل اتوکشیده در جنگ شرکت کنند. به همین ترتیب در آغاز دفاع نباید انتظار شعر پخته داشته باشیم. اولین اتفاق در این زمان شکل گیری شعار است. شعار فشرده اندیشه است که به شکل آهنگین بیان می‌شود. اما هنوز ارجمندی شعار را درست تعریف نکرده‌ایم و به همین دلیل گاهی بعضی واژه‌ها بدنام تعبیر شده‌اند. شعار همیشه منفی تلقی شده در حالی که بخشی از هویت هر جریانی است. در کربلا هم نخستین حرف‌ها در شعار و بعد در رجز و شعرها دیده شد.

این‌پژوهشگر در ادامه گفت: توفندگی، داغی و رنگ حماسه داشتن، از ویژگی‌های دیگر شعر دفاع مقدس است. در این‌دوران دو نسل شعری به راحتی کنار هم قرار گرفتند، نسلی دوگانه که هم دوره جاهلیت و طاغوت را دید و هم عصر بعد از آن را ادراک کرد. شاعرانی مثل مشفق کاشانی، محمود شاهرخی، حمید سبزواری و... نسلی بودند که شعر را پیش از انقلاب آغاز کرده بودند و با کاروان انقلاب همراه شدند. نسل نوشکفته شاعرانی مثل قیصر امین‌پور، سلمان هراتی و... بعدها با نسل پیشین همراه شدند. گاهی کاروانی از این افراد به جبهه می‌آمد. اگر بررسی کنیم می‌بینیم که شعر آغازین دفاع مقدس، گرم، تند و حماسی است. در این‌زمان در شعرها هنوز خبری از سوگ نیست و روح مرثیه‌سرایی را در آنها نمی‌بینیم.

سنگری با اشاره به فقدان ناامیدی در ادبیات دفاع مقدس گفت: در انبوه این همه رنج، ناامیدی دیده نمی‌شود. ادبیات ما، ادبیات امید است. آنها که ادبیات قبل از انقلاب اسلامی را تجربه کردند می‌دانند که در آن زمان، ادبیات یأس‌آلود بود. مرگ، زمستان، بن‌بست و تاریکی واژه‌های قالب بودند. اما مجموعه آثاری که بعد از انقلاب چاپ شدند حتی نام‌شان امیدبخش است، نام‌هایی مانند تنفس صبح، در کوچه آفتاب و...، این یعنی نسلی امیدوار علی رغم مخاطراتی که پیش رویش هست، به وجود آمده است.

تاثیر ادبیات دفاع مقدس بر ادبیات پایداری

وی در ادامه در پاسخ به این‌پرسش که آیا ادبیاتی که با عنوان ادبیات پایداری شکل گرفت، با ادبیات مقاومت دنیا ارتباطی برقرار کرده، گفت: اگر کسی ۵۰ سال قبل از انقلاب را بررسی کند، جریان دین ستیزانه را می‌بیند. آن زمان دین را افیون ملت‌ها و بازدارنده از حرکت معرفی می‌کردند. با وقوع انقلاب اسلامی و بعد از آن دفاع مقدس، همه دریافتند دین می‌تواند موتور حرکت جامعه باشد. دین، مبارزه و ایستادگی می‌آموزد و نقطه عطف آن آزادسازی خرمشهر است. هیچکس فکر نمی‌کرد با آن زمینه‌سازی‌ها و امکانات نظامی، امکان آزادسازی خرمشهر وجود داشته باشد. چنین مقاومتی که ریشه در دین داشت، برای جهان الگو شد. در فلسطین، مبارزه قبلا مبتنی بر تفکرات مارکسیستی بود، اندیشه‌های چپ وجود داشت اما بعدا مسئله عوض شد. دفاع مقدس الگوهای تازه به دنیا داد؛ الگوی مقاومت. به این ترتیب این تاثیر در ادبیات هم بر جا ماند و در اشعار شاعران کشورها هم نمادها و الگوهای دینی حضور پیدا کرد.

سنگری تاکید کرد:‌ از آنجا که انقلاب ما مردمی بود، توجه به مردم در جریان ادبیات جامعه عرب قوی شد. مردم کم کم در شعر قرار گرفتند. جامعه‌ای روزی در جنگ ۶ روزه از اسرائیل شکست خورده بود، اما بعد جامعه کوچکتری در ۳۳ روز بر همین دشمن پیروز شد. ادبیات انقلاب و دفاع مقدس ما به مردم جهان، باور و ارزش و احساس توانمندی داد و به آنها گفت اگر قدم در این راه بگذارید پیروزید، این درس خرمشهر بود. نسل‌ها در حال تغییر هستند و حافظه‌ها بسیاری از خاطرات دفاع مقدس را فراموش می‌کنند. زمانی که حافظه نسل‌ها در موضوع دفاع مقدس دچار فراموشی شود آن وقت ما جز اندوه و دریغ برای از یاد رفتن جنگ نخواهیم داشت. امروز اولین ژانر میدان‌دار ادبیات دفاع مقدس، خاطره است و بیشترین آثار هم در این حوزه خلق می‌شوند. هنوز وصیت‌نامه، میثاق‌نامه، سنگرنوشته‌ها و لباس‌نوشته‌ها باقی مانده و به آنها نپرداخته‌ایم. یک دهه دیگر برای این کار خیلی دیر است، هرچند که حالا هم دیر شده. امیدوارم این نشست زمینه‌ای باشد برای این که این دغدغه‌ها شنیده شوند.

در ادامه، مصطفی محدثی خراسانی با اشاره به روند شکل‌گیری جریان ادبی دفاع مقدس گفت: دفاع مقدس سرنوشت انقلاب اسلامی را تغییر داد و مسیر را برای تداوم آن باز کرد. با آغاز دفاع مقدس به آرمان‌هایی دست پیدا کردیم که در ابتدای انقلاب شاید محدود به سرنگونی رژیم ستمشاهی بود اما با آغاز دفاع مقدس مفاهیمی چون مقاومت، ایثار، پایداری و از خودگذشتگی معنا پیدا کرد و این رخداد حماسی نسبتی تنگاتنگ با رخدادهای تاریخی به خصوص حماسه حسینی یافت.

وی با اشاره به روند شکل گیری شعر دفاع مقدس گفت:‌ شعر دفاع مقدس مسیر شعر انقلاب اسلامی را تغییر داد. هرچند هر دو هم‌مسیر هستند، اما دفاع مقدس باعث عمق بخشی و گسترش مفاهیم شد و همان ارزش‌ها که در این واقعه بزرگ بود، به شکل عمیق‌تری در شعر دفاع مقدس گسترش پیدا کرد.

این‌شاعر در ادامه با بررسی روند تغییرات ادبیات انقلاب و دفاع مقدس گفت: در سال‌های ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی، هنوز جوانان به عرصه شعر انقلاب پا نگذاشته بودند و هیجان اتفاقات، شعر را هم به سوی بیان شور و هیجان می‌برد. اما در سال‌های میانی دفاع‌مقدس، جوانانی که توانایی بیان شعر داشتند، پا به عرصه گذاشتند و اوج شعر انقلاب در سال‌های میانی دفاع مقدس رخ داد. به این ترتیب سایه شعر دفاع‌مقدس روی شعر انقلاب اسلامی افتاد. نه فقط در آفرینش ادبیات، مردم نقش اساسی دارند، بلکه مخاطبان اصلی ادبیات هم همین مردم هستند.

شاعران امروز همچنان پیوندشان را با دفاع مقدس حفظ کرده‌اند

محدثی خراسانی در ادامه با اشاره به مسیری که شعر دفاع مقدس بعد از پایان جنگ طی کرده است، تاکید کرد: سیر تکاملی شعر را در اشعار شاعرانی مثل سید حسن حسینی می‌توان دید. فرهنگ شهادت و ایثار آنقدر عمیق در سطوح جامعه رسوخ کرده که امروزه جوانانی که حتی بعد از جنگ متولد شدند، همچنان پیوندشان با دفاع مقدس برقرار است. انرژی این حماسه آنقدر سرشار بوده که به آنها منتقل شده است و جوانانی که امروز شعر پایداری، مقاومت و اشعار مربوط به مدافعان حرم را می‌گویند از همان منظر ارزشی دفاع مقدس به این مفاهیم نگاه می‌کنند.

وی با اشاره به اینکه جریان شعر دفاع مقدس که امروز به شعر پایداری و مقاومت تبدیل شده، بسیار امیدوار کننده است، افزود: آنچه تاکنون به دست آمده، بیش از آنکه حاصل تلاش برنامه‌ریزان فرهنگی باشد، حاصل تلاش، عشق و ایثار شاعران بوده است. در ادامه این مسیر با توجه به اینکه از سال‌های دفاع مقدس هم فاصله می‌گیریم، نیاز است که نهضت بزرگی در ثبت و ضبط ادبیات دفاع مقدس و ارزیابی‌ها و نظریه‌های پیرامون آن شکل بگیرد. همه به ضرورت این موضوع واقفند، اما نهاد و مجموعه‌ای باید راهبری این جریان را بر عهده بگیرد که فرصت تلف نشود.

در بخش دوم این نشست که با ارتباط مستقیم با مسجد جامع خرمشهر آغاز شد، محمد نبی‌زاده، مجری حاضر در صحن این مسجد گفت: اینجا جایی است که قلب ایرانیان در آن می‌تپد و در چنین روزی همه مردم به یاد آن هستند. امسال به خاطر شیوع بیماری کرونا، مراسم‌های حضوری تعطیل است و برنامه‌ها به شکل مجازی برگزار می‌شود.

مهمان بخش دوم نشست، علی داوودی شاعر و پژوهشگر بود. او در توضیح اینکه شعر ما، چه نسبتی با شعر فلسطین دارد، گفت: امام خمینی(ره) فرموده فلسطین پاره تن ماست، شعر ما هم چنین نسبتی با شعر فلسطین دارد. اساسا شعر، زبان عرب است. شعر بخشی از وجود جامعه عربی است. ضمن اینکه در جامعه فلسطین، شعر زبان رسانه است و خلا رسانه‌های دیگر مثل سینما را پر می‌کند. جایگاه شاعران در جامعه عربی صرفا شاعری نیست، آنها روشنفکر و پیشتاز جریان‌ها هستند. بنابراین هر وقت نام فلسطین را می‌شنویم، در کنار مبارزات مردم، یاد شعر فلسطین هم می‌افتیم.

وی با اشاره به اینکه شعر فلسطین، بخشی از شعر عرب است، گفت: درباره این‌شعر می‌توان گفت در کشورهایی که مشابهت فرهنگی دارند، جریان‌های ادبی هم به یکدیگر شبیه هستند. شعر فلسطین، حادثه‌ای نو در جامعه عربی است و آیینه تمام‌نمای تحولات محتوایی و فرمی در شعر عرب به حساب می‌آید. طی بیش از ۱۰۰ سال اخیر چند دوره کاملا مشخص در شعر فلسطین دیده می‌شود. در آغاز، شعرها کلاسیک با همان فضای مشخص این نوع شعر هستند. اما در دوره‌ای، شعر به مرحله فردی شدن و حضور انسانی شاعر می‌رسد و رومانتیسم را شاهد هستیم.