واکاوی مشکلات آموزش مجازی در کشور/استفاده از شاد برای آینده

خبرگزاری مهر، گروه دانش و فناوری؛ معصومه بخشی پور: پس از آنکه شیوع ویروس کرونا باعث تعطیلی دانشگاه‌ها و مدارس کشور شد، دولت برای جلوگیری از عقب ماندگی تحصیلی دانش آموزان و دانشجویان سازوکارهایی را با محوریت آموزش از راه دور و آموزش مجازی در پیش گرفت.

در آن زمان وزارت علوم پس از مواجهه با چالش چگونگی تداوم فعالیت‌های آموزشی در بحران کرونا، طرح جایگزینی آموزش الکترونیکی و غیرحضوری را بر پایه فضای وب به جای آموزش حضوری، درنظر گرفت و وزارت آموزش و پرورش نیز بستر پیام رسان های داخلی و نیز اپلیکیشن «شاد» را برای این موضوع انتخاب کرد؛ البته اجرای این سازوکارها با کمبودها و انتقاداتی همراه شد.

کارشناسان معتقدند که هرچند شیوه آموزش مجازی، محصلان را در مسیر جدیدی در حوزه آموزش قرار داده و حرکت مثبتی به شمار می‌رود، اما نبود زیرساختهای آموزش مجازی در کشور در دوران کرونا نمود پررنگی داشته است.

هم اکنون و با وجود اینکه آموزش مجازی روزهای پایانی خود را به دلیل نزدیک شدن امتحانات طی می‌کند، ارزیابی مرکز ملی فضای مجازی از روند اجرای طرح آموزش مجازی در دوران کرونا را به عنوان نهاد ناظر در اجرای سیاست‌های آموزش مجازی کشور، از امیر خوراکیان معاون محتوای این مرکز جویا شدیم.

معاون مرکز ملی فضای مجازی در گفتگو با خبرنگار مهر، عملکرد دستگاه‌هایی مانند وزارت علوم و آموزش و پرورش، دانشگاه‌ها و وزارت ارتباطات را در زمینه آموزش مجازی در دوران کرونا مثبت ارزیابی کرد و با بیان اینکه اپلیکیشن «شاد»، نمونه موفقی از اجرای این طرح بوده است، از بررسی ادامه روند آموزش مجازی در کشور برای سال تحصیلی آینده خبر داد.

مشروح این گفتگو در ذیل می‌آید:

* رویکرد دانشگاه‌ها و مدارس کشور در مواجهه با ویروس کرونا و روند برگزاری کلاس‌های درس مجازی نشان داد که شیوه آموزش مجازی در ایران با نواقصی همراه است و به همین دلیل شاهد برخی نارضایتی‌ها در این زمینه بوده‌ایم. در این خصوص مرکز ملی فضای مجازی به عنوان ناظر بر روند فعالیت دستگاه‌های مرتبط با آموزش مجازی در کشور، چه اقداماتی انجام داده و آیا نحوه برگزاری کلاس‌های درس مجازی را بررسی کرده است؟

ما کاملاً درگیر این موضوع بودیم. مساله آموزش یکی از موضوعات مهم در تحولات فضای مجازی محسوب می‌شود که روی این حوزه نیز تأثیرات بسیار عمیق و گسترده‌ای دارد. به طوری که حوزه آموزش می‌تواند مدل حکمرانی و مدل نظام حکومت‌ها را تغییر دهد و یا تنظیم کند.

به هر حال آموزش عرصه مهمی است و از این حیث که مربوط به نسل آینده می‌شود، نیازمند توجه بیشتر است؛ از این رو ما مساله آموزش را قبل از بحث‌های کرونا در قالب تحولات حوزه فضای مجازی دنبال می‌کردیم. به تعبیری دیگر «تغییرات مدل حکمرانی در حوزه آموزش در عصر تحولات فضای مجازی»، در دستور کار ما قرار داشته است.

براین اساس گزارشی از سوی مرکز ملی فضای مجازی به طور مفصل تهیه و برای رئیس جمهور ارسال شد که رئیس جمهور این گزارش را با دستورات ذیل آن به وزارت آموزش و پرورش ابلاغ کرد. در همین رابطه کارگروهی نیز ایجاد شد تا این تحولات را بررسی و تعیین کند که چه اقداماتی باید در برابر این تحولات در نظام آموزش و پرورش و نظام آموزش عالی صورت گیرد.

از این رو جلسات مهمی را با وزرای آموزش و پرورش و علوم برای پیگیری این موضوع در مرکز ملی فضای مجازی برگزار کردیم. این کارگروه در حوزه پلتفرم‌های آموزشی، محتوای آموزشی، نظام ارزشیابی، تولید محتوا و بسیاری از مسائل دیگر که در حوزه آموزش و فضای مجازی مطرح است موضوع را مورد بررسی و پیگیری قرار داد.

* وضعیت ارائه آموزش مجازی در دروان کرونا به چه نحوی بود؟ کدام بخش‌ها مشکل داشتند و نقاط قوت و ضعف آموزش مجازی را در دوران کرونا چطور می‌بینید؟

زمانی که بحران کرونا پیش آمد، این مقدمات و مباحث مورد نظر به ما کمک کرد و به کار سرعت داد. در حقیقت اینجانب معتقدم که در فرصت کرونایی در کشور درحوزه آموزش، اقداماتی که پیش بینی می‌شد ظرف ۳ سال انجام شود در عرض ۳ ماه صورت گرفت. از این جهت سرعت کار افزایش پیدا کرد.

ما در ایام کرونا، جلسات مشترکی در سطح رئیس مرکز ملی فضای مجازی و وزرای ارتباطات و آموزش و پرورش داشتیم و جلسات مفصلی نیز در سطوح معاونان وزارتخانه‌ها و اعضای حقیقی شورای عالی فضای مجازی نیز برگزار کردیم و موضوع آموزش مجازی به طور جدی دنبال شد.

در حوزه دانشگاه در ابتدا خیلی موضوع جدی گرفته نشد اما بعد از طولانی شدن فرآیند قرنطینه و تعطیلی دانشگاه‌ها و کلاس‌ها، وزارت علوم خیلی زود تصمیم به حضور در زمینه آموزش مجازی گرفت. البته چون سامانه‌های فعال‌تری از قبل داشتند، خیلی سریع توانستند کلاس‌ها را راه اندازی کنند و کار در دانشگاه‌ها به سرعت شکل گرفت.

در ابتدا مقداری سرعت برقراری ارتباط پایین بود که بخشی مربوط به مشکلات فنی می‌شد و بخشی هم به خاطر اینکه کلاً در کشور با افزایش حجم تقاضا اینترنت در ایام کرونا مواجه شدیم، با مشکلات همراه بود.

اما این مشکلات امروز در حوزه آموزش عالی به حداقل رسیده است. طبق گزارشاتی که ما داریم در این ایام حدود یک درصد کل ترافیک اینترنت کشور مربوط به آموزش الکترونیکی دانشگاه‌ها بوده که عدد قابل توجهی است.

مشکلات آموزش مجازی امروز در حوزه آموزش عالی به حداقل رسیده است. طبق گزارشاتی که ما داریم در این ایام حدود یک درصد کل ترافیک اینترنت کشور مربوط به آموزش الکترونیکی دانشگاه‌ها بوده که عدد قابل توجهی است در حوزه آموزش و پرورش نیز به برکت بحث‌هایی که قبلاً شده بود موضوع آموزش مجازی مقداری شفاف بود. اما یک سری مشکلاتی از جهت زیرساختی و فنی وجود داشت که با کمک مرکز ملی فضای مجازی، وزارت ارتباطات و اپراتورها، کار به سرعت شکل گرفت و برای سامانه «شاد» امکانات فنی و زیرساختی خوبی آماده شد.

برخی مشکلات مربوط به خود سیستم بود که هم اکنون به حداقل رسیده است. براساس گزارش‌هایی که مرکز ملی فضای مجازی تهیه کرده است در سیستم آموزش مجازی دانش آموزان، برخی مشکلات مربوط به فرآیند احراز هویت بود که این بخش مطلقاً برطرف شد. موضوع دیگر مربوط به امکانات جدیدی بود که لازم بود در این سیستم برقرار شود.

برای مثال مهمترین امکان مورد تقاضای معلمان و دانش آموزان، بحث ارتباط تصویری (لایو استریم) در کلاس درس بود که این امکان به مرور در سامانه «شاد» برقرار شده و هم اکنون نیز در حال اجرا است.

در مورد محتوای استاندارد نیز اقدامات خوبی در حوزه آموزش مجازی صورت گرفت. به نحوی که تولیدات خوبی از سوی آموزش و پرورش پیش بینی شد و هم از تولیدات موجود تا حدودی استفاده شد. هم اکنون نیز در تلاش هستند زمینه‌ای ایجاد شود که تولید هر محتوای آموزشی به سرعت فرآیند تأیید را طی کند و در اختیار دانش آموزان در سیستم آموزش از راه دور قرار گیرد.
در همین حال اولویت برای تولید محتوای آموزش مجازی به ۲۰ درصد دروسی تعلق گرفته که امسال تدریس نشد و قرار است این موضوع با تولید سریع محتوای آموزشی، جبران شود.

* با این وجود به نظر می‌رسد عملکرد وزارتخانه‌های مسئول در امور آموزش مجازی از جمله وزارت ارتباطات، آموزش و پرورش و علوم را مثبت ارزیابی می‌کنید. اما با این حال چرا انتقاداتی به این شیوه آموزشی در کشور وارد است و آنطور که باید این مدل آموزشی نتوانسته رضایت مخاطبان را جلب کند؟

الان مشکل اصلی در آموزش مجازی مربوط به عده‌ای است که دسترسی به ابزارهای ارتباطی ندارند. چرا که تقریباً مشکلات اصلی در سامانه «شاد» حل شده و ما از این جهت نسبت به آینده خیلی خوش بین و راضی هستیم. ما معتقدیم که با توجه به محدودیت‌هایی که در کشور وجود داشته و مشکلاتی که از نظر فنی و سرعت و زمان کم که داشتیم، اقدام خوبی در جهت آموزش مجازی دانش آموزان انجام شد؛ علاوه بر آموزش و پرورش، وزارت ارتباطات هم در رفع مشکلات زیرساختی کمک کرد و اخیراً نیز با دستور دولت، ترافیک سامانه «شاد» رایگان شده است.

از طرفی دیگر اپراتورهای تلفن همراه نیز با نگاه مسئولیت اجتماعی و همکاری در جهت رفع مشکلات و نیازهای فرزندان این کشور به مساله ورود کردند.

بنابراین مشکل اصلی فعلاً مربوط به حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد دانش آموزانی است که به ارتباطات دسترسی ندارند؛ به این معنی که یا به اینترنت دسترسی نداشته، یا سیم کارت ندارند و وضعیت مالی آنها به نحوی نیست که گوشی هوشمند داشته باشند و از امکانات محروم هستند؛ به همین دلیل آموزش و پرورش در تلاش است که این بخش را هم بتوانند پشتیبانی کرده و این مشکل را حل کند.

مشکل اصلی آموزش مجازی مربوط به حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد دانش آموزانی است که به ارتباطات دسترسی ندارند؛ یا سیم کارت ندارند و وضعیت مالی آنها به نحوی نیست که گوشی هوشمند داشته باشند و از امکانات محروم هستند در همین حال اقدام دیگری که انجام شد مربوط به راه اندازی مرکز تماس برای دریافت مشکلات مخاطبان سامانه «شاد» است که حدود ۱۰۰ نفر در این کال سنتر حضور دارند و شماره ۴۳۰۸۰ به این موضوع اختصاص یافت. کارشناسان فنی در ۷۵۰ منطقه آموزش و پرورش به موضوعات پاسخ می‌دهند و از این طریق بسیاری از مشکلات شناسایی شده است.

گزارش ما نشان می‌دهد که اپلیکیشن «شاد» حدود ۱۹ میلیون بار نصب شده که از این تعداد ۱۱.۵ میلیون دانش آموز از این سامانه استفاده می‌کنند. در همین حال ۷۹۰ هزار معلم فعال با هویت مشخص در این سامانه حضور دارند و حدود ۱۲۵ هزار مدیر و تعدادی از خانواده‌ها نیز عضو این نرم افزار هستند.

از سوی دیگر گزارش مرکز ملی فضای مجازی حاکی از آن است که تاکنون حدود ۳.۵ میلیارد پیام و محتوای درسی و یک میلیارد و دویست میلیون فایل در این سامانه رد و بدل شده شده است. همچنین گفته می‌شود که روزانه ۱۰۰ میلیون پیام در این سامانه جابجا می‌شود.

نکته مهم دیگر این است که مطابق با گزارشاتی که داریم در ساعاتی که ترافیک سامانه «شاد» افزایش پیدا می‌کند ترافیک پیام رسان ها و سرویس‌های خارجی به شدت کاهش پیدا می‌کند.

این نکته از این جهت دارای اهمیت است که این موضوع را اثبات می‌کند که هر جا ما با نگاه ایجابی سرویس و خدمات مورد نیاز مردم را فراهم کنیم، قطعاً با استقبال کاربران مواجه می‌شود و وقتی این فضا ایجاد نشود، این امکان را در اختیار سرویس‌های خارجی گذاشته‌ایم.

* اگرچه شما همچنان معتقدید که عملکرد وزارتخانه‌های متولی حوزه آموزش مجازی مثبت است اما در این دوران بحث کیفیت زیرساختهای آموزش مجازی دانشگاه‌ها در کنار کیفیت محتوای آموزشی، باعث گلایه‌هایی شد. در این زمینه بررسی شما چگونه بوده است و آیا موارد دارای اشکال را به وزارت ارتباطات اعلام کردید؟

بحث مصرف اینترنت در این ایام دغدغه اصلی وزارت ارتباطات بوده است و آنها تلاش کردند در این ایام، این موضوع را مدیریت کنند. چرا که میزان مصرف در زمان کوتاهی به شدت افزایش یافت و این موضوع قطعاً با رشد طبیعی که در سیستم پیش بینی شده بود، متفاوت بود. این مساله با مشکلاتی همراه شد. به هر حال آنها تلاش کردند که به نحوی شبکه را توسعه دهند که ما در سرعت و میزان مصرف، محدودیتی نداشته باشیم.

* در حوزه محتوای آموزشی چطور؟ آیا نظارت محتوایی بر آموزش مجازی از سوی مرکز ملی فضای مجازی صورت گرفت و محتوای ارائه شده مطابق با قوانین و ضوابط بود؟

البته؛ یکی از دلایل آموزش و پرورش برای راه اندازی سامانه متمرکز آموزش مجازی «شاد»، موضوع محتوا بود. چرا که در ابتدا پیشنهاد بر این بود که از بستر پیام رسان های داخلی برای این کار، کمک گرفته شود اما در آن صورت، امکان نظارت محتوایی به صورت فنی و هوشمند ممکن بود. اما در شرایط فعلی با سامانه «شاد» این هدف تأمین شده است و طبق گزارش‌های آموزش و پرورش مشخص شده است که با مشکل خاصی در حوزه محتوا روبرو نبوده‌ایم.

اما اگر قرار بود برای ارائه دروس آموزش مجازی از بستر پیام رسان استفاده شود، به هر دلیلی ممکن بود یک محتوای نادرست روی آن منتقل می‌شود و دانش آموز به آن محتوا دسترسی داشته باشد. این موضوع فرآیند نظارت محتوای آموزشی را سخت می‌کرد.

هم اکنون با سامانه متمرکزی روبرو هستیم که در یک فضای سالم و متناسب با محیط آموزشی به دانش آموزان آموزش می‌دهد و در آن خبری از محتوای متفرقه نیست. البته ممکن است محتوایی که ارائه می‌شود نیازمند طراحی و تدوین برخی شاخص‌ها و استانداردها داشته باشد که مقداری زمانبر است. اما اصل موضوع مشکلی ندارد و بستر کار آماده است.

* چشم انداز آموزش مجازی در کشور را چگونه می‌بینید و پیش بینی شما برای ادامه روند آموزش مجازی در صورت تداوم بیماری کرونا چیست؟

ما مساله آموزش را خیلی مهم می‌دانیم. چرا که آموزش از جمله موضوعاتی است که سرویس‌های جهانی برای آن سرمایه گذاری‌های زیادی کرده‌اند. حتی اگر بحث کرونا هم نبود، ما باید به عنوان یکی از اولویت‌های جدی در کشور، مساله آموزش مجازی را دنبال می‌کردیم.

آموزش مجازی بحث‌های دیگری مانند عدالت آموزشی را نیز درپی دارد و این مسائل اقتضا می‌کند که ما به طور جدی به آن بپردازیم. در فضای مجازی بهترین اساتید و آموزش‌ها می‌تواند در اختیار یک دانش آموز در شهرستان دورافتاده ای هم قرار گیرد و امکان به اشتراک گذاری محتوا فراهم می‌شود.

نکته دیگر مربوط به کاهش هزینه‌ها است که هزینه کشور را از جهت تولید کتاب و محتواهای درسی پایین می‌آورد و از سوی دیگر امکان نظارت و کیفیت تدریس را افزایش می‌دهد. چرا که ارائه دروس در سامانه قابل نظارت و ارزیابی است و می‌توان عملکرد متولیان را با یکدیگر مقایسه کرد.

ضمن اینکه از جهت حفظ استقلال کشور در عرصه‌های مهم نیز موضوع آموزش یکی از میدان‌های اصلی و مهم است. باید تلاش شود که آموزش در تسلط حاکمیت سرویس‌های خارجی قرار نگیرد و به همین دلیل باید بحث پلتفرم‌ها و سرویس‌های آموزش مجازی را به طور جدی دنبال کنیم.

این یک سیاست اساسی و اصلی در مرکز ملی فضای مجازی است و ما قبل از کرونا نیز این بحث را دنبال می‌کردیم و هم اکنون با شیوع کرونا، این موضوع سرعت گرفته است.

ما حتماً موضوع آموزش مجازی را در آینده هم دنبال می‌کنیم؛ فعلاً یک مقطع تا پایان شهریورماه برای اتمام این مقطع تحصیلی تعریف کرده‌ایم و برای ادامه این روند در سال تحصیلی آینده نیز در حال برگزاری جلسات مشورتی با آموزش و پرورش هستیم که در سال تحصیلی جدید نیز موضوع را دنبال کرده و از ظرفیت سامانه «شاد» و هم سرویس‌ها و خدماتی که روی این سامانه ارائه می‌شود، بهره ببریم؛ کیفیت محتوای آموزشی و شاخص‌های لازم آن نیز به گونه‌ای طراحی شود که از ابتدای سال تحصیلی آینده با یک جهش در حوزه آموزش مجازی مواجه شویم.

* آیا قرار است طرح ادامه روند آموزش مجازی به صورت مصوبه در شورای عالی فضای مجازی مطرح شود؟

این طرح در قالب یک گزارش در شورای عالی فضای مجازی با عنوان تحولات حکمرانی در عصر مجازی بوده است که تاثیرات فضای مجازی را در حوزه‌های مختلف مورد بررسی قرار داده است. برای مثال در این گزارش به بررسی تاثیرات فضای مجازی در حوزه رسانه، نشر و آموزش و پرورش پرداخته شد. در این راستا گزارش‌های پیوست توسط مرکز ملی فضای مجازی تهیه و سیاستهایی تصویب شد که به ابلاغ سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها رسید. به همراه این سیاستها، مجموعه گزارش‌های دقیقی نیز تهیه شد که مجموعه‌های مرتبط براساس این گزارش‌ها در حال کار هستند. البته ما آموزش و پرورش را در اولویت اصلی قرار دادیم.

ما حتماً موضوع آموزش مجازی را در آینده هم دنبال می‌کنیم؛ فعلاً یک مقطع تا پایان شهریورماه برای اتمام این مقطع تحصیلی تعریف کرده‌ایم و برای ادامه این روند در سال تحصیلی آینده نیز در حال برگزاری جلسات مشورتی با آموزش و پرورش هستیم یکی از دغدغه‌های ما برای آینده در حوزه آموزش و فضای مجازی، بحث‌های تربیتی، فوق برنامه و اوقات فراغت است که اگرچه این مباحث در زمره آموزش‌های اصلی قرار ندارند اما در کنار آموزش رسمی، برای آینده دانش آموزان ضروری محسوب می‌شود. به همین دلیل در تلاش هستیم با آموزش و پرورش برای رفع این دغدغه برنامه ریزی کرده و راهکارها و تدابیری را مشخص کنیم.

* در این زمینه آیا توسعه اپلیکیشن‌های بومی می‌توانند کارساز باشند؟

بله؛ اپلیکیشن‌ها یکی از بحث‌ها و ظرفیت‌های محتوایی مهم در کشور هستند که در قاعده قانونی مرکز رسانه‌های دیجیتال وزارت ارشاد مجوز می‌گیرند و نظارت محتوایی بر آنها صورت می‌گیرد. این بستر می‌تواند در زمینه مهارت آموزی دانش آموزان موثر واقع شود.

به طور کلی دغدغه این است که در صورتی که فضاهای آموزشی با محدودیت حضور مواجه باشند، تکلیف فعالیت‌های اوقات فراغت، پرورشی و تربیتی و فعالیت‌های مربوط به مهارت آموزی دانش آموزان در ارتباط با فضای مجازی چه می‌شود. از نظر ما متولی این بخش روشن است و در خصوص سیاستگذاری و قانونگذاری جدید بلاتکلیفی نداریم.