رمزگشایی اذان به افق علم نجوم

اگر فکر می‌کنید اوقات شرعی و علم نجوم ربطی به هم ندارند، حتما گزارش زیر را بخوانید.

به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان، چرا اذان صبح را وقتی می‌گویند که هوا تاریک است، اما آسمان در زمان اذان مغرب گرگ‌ومیش است؟

ساعت نزدیک ۴ صبح است. بلند می‌شوی و پیچ رادیو رو باز می‌کنی: «.. اَللّهُمَّ اِنّى اَسْئَلُک مِنْ عَظَمَتِک بِاَعْظَمِها وَکلُّ...» معلوم است وقت زیادی تا اذان صبح نمانده.

مشغول خوردن سحری می‌شوی که گوینده رادیو می‌گوید: «سحرخیزان عزیز تا اذان صبح پنج دقیقه باقی است!» و تندتر سعی می‌کنی سحری‌ات را تمام کنی! اذان می‌گویند و به نماز می‌ایستی... در طول روز روزه‌داری می‌کنی تا اذان ظهر که وقت نماز فرابرسد و پس از آن تا اذان مغرب مراقبی که نکند روزه‌ات ناخواسته باطل شود. سر سفره افطار جلو تلویزیون نشسته‌ای و منتظری اسماء‌الحسنی و ربنا را پخش کند و موعد اذان مغرب شود. سفره را چیده‌اند، در حال دعا خواندنی که گوینده می‌گوید: «اذان مغرب به افق...»

اگر کنجکاو باشی حتما دست‌کم یک بار از خودت پرسیده‌ای چطور زمان این اذان‌ها به افق شهرمان را حساب می‌کنند، آن هم با دقت دقیقه و حتی ثانیه! چرا در زمان اذان مغرب هوا گرگ‌ومیش است، اما اذان صبح را در حالی می‌گویند که هوا تاریک است؟!

زمان به‌جا آوردن فریضه نماز‌های پنجگانه مسلمانان با موقعیت خورشید در آسمان و زمان نیت کردن بر روزه واجب و آغاز و پایان ماه مبارک رمضان به شکل و موقعیت هلال ماه در آسمان شب کاملا گره خورده است. بی‌آن‌که در کشاکش روزمرگی‌های‌مان حواسمان باشد، خورشید و ماه، طلوع و غروب می‌کنند و بسته به این‌که چه موقعیتی در افق هر محلی داشته باشند، زمان نیایش مؤمنان فرامی‌رسد.

شاید برایتان عجیب باشد، اما در همین لحظه‌ای که مشغول خواندن این نوشتار در ماه مبارک رمضان هستید، با فرض این‌که مسلمانان در جای‌جای کره‌زمین و حتی در جزایر اقیانوس آرام مستقر باشند، بدون شک عده‌ای در حال سحری‌خوردن و عده‌ای در حال افطار هستند. همین الان در بخش‌هایی از زمین موعد اذان صبح است، در بخش‌های غربی‌تر همان مناطق هم‌اکنون اذان ظهر را می‌گویند و غرب‌تر از آن مناطق موعد اذان مغرب برای افق ساکنان برخی نواحی زمین فرارسیده است. فرقی نمی‌کند شما الان در چه زمانی از روز این نوشته را می‌خوانید، ولی بدانید اکنون در سه‌موقعیت مختلف از زمین سه اذان می‌تواند در حال پخش باشد و این چرخه بی‌وقفه دورادور زمین می‌تواند ادامه‌دار باشد.

اگر ساکن تهران باشید، گوینده رادیو و تلویزیون اعلام می‌کند: «اذان مغرب به افق تهران» و اگر ساکن مشهد باشید می‌گوید: «اذان مغرب به افق مشهد.» شاید کنجکاوانه از خود پرسیده باشید چرا مثلا همه اذان‌ها را در کشوری مثل ایران به افق پایتخت که تهران باشد حساب نمی‌کنند که تکلیف همه یکسره و معلوم باشد؟! اصلا چرا هر روز رأس ساعت ۱۲‌اذان ظهر را نمی‌گویند و عقب و جلو می‌شود؟ دقت کرده‌اید بعضی وقت‌ها اذان ظهر حوالی ساعت ۱۱ و ۴۵ دقیقه است و گاهی حوالی ۱۲ و ۳۰ دقیقه؟!

نکته جذاب در مورد اوقات شرعی همین است که بسته به موقعیت خورشید در آسمان هر‌شهر/ محل، اذان آن منطقه برای افق همان مکان جداگانه بایستی محاسبه شود. حتما هنگام سفر متوجه شده‌اید که زمان اعلام اذان در شهر‌های شرقی‌تر کشور معمولا زودتر از شهر‌های مرکزی و زمان در این شهر‌ها نیز معمولا زودتر از شهر‌های غربی کشور است.

از همه این‌ها گذشته می‌دانید در صدر اسلام ساعت ۲۴ ساعتی به مفهوم امروزی آن که ساعتی مکانیکی یا دیجیتال با دقیقه و ثانیه، تیک‌تاک کند و بشود به‌طور لحظه‌ای زمان اذان‌ها را اعلام کرد، وجود نداشته است. در‌واقع زمان هر یک از اذان‌های صبح و ظهر و مغرب بنا بر احادیث و روایات از پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) از صدر اسلام طبق تعریف فقهی و کیفی خاص محاسبه و اعلام می‌شده است و حالا با پیشرفت‌های دانش و فناوری می‌توان آن را به‌طور دقیق و بر حسب ثانیه محاسبه کرد.

البته در این میان شیعیان و اهل تسنن تفاوت‌هایی جزئی در برداشت خود از روایات و شیوه نجومی محاسبه اوقات شرعی دارند که البته هر دو در نهایت درست است؛ زیرا آن‌ها در نهایت برمبنای ضابطه‌ای مشخص و طبق روش و استنباط مراجع خود عمل می‌کنند.

مفهوم افق در اوقات شرعی
در نجوم و به‌ویژه در بحث اوقات شرعی اصطلاح «افق» را زیاد می‌شنوید. افق همان خطی است که روی زمین در مقابل چشم شما قرار دارد و اگر مثلا کنار دریا ایستاده باشید و به دوردست‌ها نگاه کنید، خواهید دید خطی صاف، آب دریا و آسمان را از هم جدا کرده است. یا مثلا اگر در دشت مسطحی باشید در منتهای دید خود خواهید دید که یک خط صاف آسمان و زمین را از هم جدا می‌کند. اخترشناسان به این خط «خط افق» (Horizon) می‌گویند.

از نظر نجومی نقطه‌ای در آسمان که درست بالای سر ناظر (شما) قرار می‌گیرد را سرسو یا سمت‌الرأس (Zenith) می‌گویند. به خطی که بتوان دورتادور ناظر با زاویه ۹۰ درجه نسبت به نقطه سرسو کشید، خط افق می‌گویند. خورشید، ماه یا هر ستاره و سیاره‌ای که طلوع می‌کند و بالای افق می‌آید در صورتی که ناظر (شما) را در مرکز یک زاویه تصور کنیم، پیوسته بر ارتفاعش نسبت به افق افزوده می‌شود.

حداکثر ارتفاعی که یک جرم می‌تواند نسبت به افق پیدا کند ۹۰ درجه است که در حقیقت همان لحظه‌ای که آن جرم به موقعیت سرسوی ناظر در آسمان می‌رسد.

به همین ترتیب وقتی خورشید، ماه یا هر‌ستاره و سیاره‌ای غروب می‌کند، از نظر ظاهری زیر افق می‌رود. در این حالت بر حسب زاویه‌ای که آن جرم به مرکزیت ناظر با خط می‌سازد، موقعیتش را در زیر افق به واحد درجه و به صورت منفی اندازه‌گیری و بیان می‌کنند.

معمولا در شهر‌ها و بیشتر مناطق به‌واسطه وجود ساختمان‌ها، کوه‌ها و درختان و... قادر به دیدن خط افق نیستیم.

به این ترتیب مثلا ممکن است براساس اوقات شرعی اعلام شده از رسانه‌ها ببینید طلوع آفتاب در افق محل شما رخ داده است، اما هنوز آفتاب را در آسمان نمی‌بینید. علت این است که احتمالا در افق مشرق شما کوهی وجود دارد و با وجود آن‌که طلوع واقعی آفتاب رخ داده و از خط افق شما بالا آمده است، اما هنوز طلوع ظاهری آن از پشت دامنه‌های کوه رخ نداده است. شبیه به همین حالت در زمان مغرب نیز می‌تواند رخ دهد و شما ببینید که آفتاب در پشت یک ساختمان یا پشت دامنه کوهی غروب ظاهری داشته باشد، اما هنوز موعد غروب آفتاب نرسیده باشد، زیرا هنوز خورشید بالای افق شما قرار دارد.

نکته جالب توجه این‌که اگر شما روی قله کوهی باشید، احتمالا نسبت به زیر افق دید دارید (شاهد افق منفی هستید) و به این ترتیب ممکن است طلوع ظاهری آفتاب از طلوع واقعی آن برای شما زودتر رخ دهد. یا با توجه به افق منفی که در مغرب ممکن است شاهدش باشید غروب ظاهری آفتاب نسبت به غروب واقعی آن دیرتر رخ دهد.

معمولا ملاک اوقات شرعی متناسب با خط افق واقعی ناظر و بدون توجه به عوارض افق محاسبه می‌شود. با این حال برای اطلاع بیشتر به رساله‌های توضیح‌المسائل مراجع می‌توانید مراجعه کنید.

اما در ادامه ببینیم اخترشناسان اوقات‌شرعی برای هر محل (افق) را چطور محاسبه‌ می‌کنند.

داستان اذان صبح
تا پیش از اذان صبح، قرص خورشید کاملا زیر افق شرقی است و هیچ‌روشنایی خاصی در آسمان مشهود نیست و به کلی همه جا تاریک است. از نظر فقهی زمان اذان صبح وقتی است که اولین روشنایی ناشی از سپیده صبح (فجر صادق) در افق مشرق از سوی ناظر قابل رؤیت باشد.

در مناطق کویری و کوهستانی که آسمان تاریک و عاری از غبار و آلودگی نوری باشد گاهی می‌توان حوالی ساعت ۱ تا ۲ بامداد، روشنایی حاصل از نور منطقه‌البروجی را رؤیت کرد که حاصل بازتاب نور خورشید از ذرات غبار در ابعاد میکرونی است که در صفحه منظومه شمسی در حال گردش به دور خورشید است. در گذشته مشاهده این روشنایی بسیار ضعیف را به فجر کاذب یا صبح کاذب تعبیر می‌کردند و اهل فن می‌دانستند این نور، با نور فجر صادق صبحگاهی متفاوت است.

منجمان مسلمان در طول تاریخ تلاش کرده‌اند تا معلوم کنند خورشید چند درجه اگر زیر افق باشد، می‌توان نخستین نشانه از برآمدن فجر صبحگاهی را مشاهده کرد. بر این اساس همواره آن‌ها ارتفاعی در حدود منفی ۱۹ تا منفی ۱۷ درجه را برای حصول این شرایط کافی دانسته‌اند.

دیدن نخستین تابش فجر صادق در چنین شرایطی به افق باز در مشرق و آسمان کاملا عاری از غبار و آلودگی نوری نیاز دارد و بدیهی است از شهر‌های بزرگ امروز قابل مشاهده نباشد. با توجه به بررسی‌های صورت گرفته از سوی مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران که مسؤولیت استخراج اوقات شرعی اقصی نقاط کشور را به‌عهده دارد، اکنون ملاک استخراج لحظه اذان صبح در هر شهر زمانی است که خورشید ۷/۱۷ درجه زیر افق قرار داشته باشد و زمان‌های اعلامی از‌سوی رادیو و تلویزیون نیز از همین قاعده تبعیت می‌کند.

اذان ظهر در وسط روز
اخترشناسان انواع نصف‌النهار‌ها و خط و خطوط فرضی را برای محاسبات نجومی خود در کره آسمان متصورند. یکی از این خطوط نصف‌النهار ناظر (Meridian) است که خطی فرضی است که از نقطه شمال روی افق بالا آمده، به ترتیب از نقاط قطب شمال آسمان و سرسوی ناظر عبور کرده و عمود بر افق جنوب ناظر پایین می‌آید.

به این ترتیب نصف‌النهار ناظر، نیمکره آسمان ناظر را به دو ربع کره شرقی و غربی تقسیم می‌کند. هر جرمی در آسمان وقتی به نصف‌النهار ناظر برسد، بیشترین ارتفاع از افق را خواهد داشت. به این ترتیب خورشید نیز وقتی به این موقعیت در آسمان روز برسد، از هر‌زمان دیگری عمودتر بوده و طول سایه‌ها به کمترین میزان خود در شبانه‌روز می‌رسد.

براساس روایات، اذان ظهر لحظه‌ای است که طول سایه شاخص یا شاقول (هر جسمی که عمود بر زمین باشد) در طول شبانه‌روز به کمترین حد خود رسیده باشد. ترجمه نجومی این حکم فقهی به صورت تقریبی این می‌شود که اذان ظهر را برای لحظه‌ای باید محاسبه کنیم که مرکز قرص خورشید روی نصف‌النهار ناظر واقع شده باشد. اکنون کارشناسان مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک برای محاسبه اذان‌ظهر از همین تعریف استفاده کرده و نهایتا لحظه اذان ظهر را با دقت یک دقیقه برای افق شهر‌های گوناگون گرد‌می‌کنند.

اذان مغرب در گرگ و میش پس از غروب
حتما دیده‌اید اذان مغرب را لحظه‌ای اعلام می‌کنند که هنوز آسمان روشن و گرگ‌و‌میش است. پس از غروب آفتاب دورتادور افق در قالب نواری سرخ‌رنگ که به آن حمره مشرقیه می‌گویند سرخ می‌شود. با گذشت زمان می‌توان به‌تدریج سایه خاکستری رنگ و عظیم زمین در سمت مقابل خورشید را در افق مشرق مشاهده کرد (بیشتر مردم این پدیده زیبای حیرت‌انگیز توجه‌شان را جلب نکرده است). با گذشت زمان و پایین‌تر رفتن قرص خورشید نسبت به افق، ارتفاع و وسعت نوار سرخ‌رنگ بیشتر و در عین حال به‌تدریج کم‌نور‌تر می‌شود. براساس روایات، زمان اذان مغرب هنگامی است که حمره مشرقیه محو شود.

برخی منابع نیز می‌گویند برای اذان مغرب باید لحظه‌ای را در نظر گرفت که حمره مشرقیه از سرسوی ناظر بگذرد که البته در هر حال اندکی پیش از آن، نواری که در افق مشرق به سرخی می‌زند، از درخشش آن کم شده و محو می‌شود. اخترشناسان در سال‌های گذشته سعی کرده‌اند ارتفاع خورشید در چنین لحظه‌ای را به‌دقت محاسبه کنند و به این ترتیب نتیجه گرفتند وقتی مرکز قرص خورشید حدود ۵/۴ درجه زیر افق باشد چنین شرایطی مهیا می‌شود. اکنون مرکز تقویم موسسه ژئوفیزیک بر مبنای همین ضابطه زمان اذان مغرب به افق شهر‌ها را محاسبه می‌کند.

در نظر داشته باشید لزوما زمان رخ داد لحظات اذان برای شهر‌ها اختلاف ثابتی با هم ندارند و با توجه به عرض جغرافیایی و موقعیت خورشید در آسمان جداگانه محاسبه خواهد شد. همین‌طور ممکن است شهری در غرب شهر ما، برخی زمان‌های سال و در زمان‌های نزدیک به یکم تیر یا یکم دی زمان اذانش از شهر ما جلوتر باشد که برای اطلاع از علت آن می‌توانید به منابع مرتبط با محاسبات نجومی مراجعه کنید.

طلوع آفتاب و غروب آفتاب
اخترشناسان معمولا طلوع و غروب آفتاب را لحظه‌ای در نظر می‌گیرند که مرکز قرص خورشید دقیقا روی افق قرار داشته باشد. اما این موضوع برای اوقات شرعی متناسب با آنچه از روایات و احادیث استنباط می‌شود اندکی متفاوت است.

بر این اساس لحظه‌ای که لبه بالایی قرص خورشید از زیر افق ناظر بالا می‌آید، به‌عنوان لحظه طلوع خورشید محاسبه می‌شود. محاسبه لحظه غروب خورشید نیز به‌نحو مشابهی صورت می‌پذیرد؛ یعنی لحظه‌ای که لبه بالایی قرص خورشید روی افق ناظر مماس شود. اما یک نکته در اینجا وجود دارد و آن پدیده شکست نور در جو زمین است. عبور نور خورشید از جو زمین سبب می‌شود مسیر نور اندکی منحرف شده و به این ترتیب قرص آفتاب کمی بالاتر از موقعیت واقعی خود به نظر برسد.

مقدار شکست نور خورشید در افق ناظر تقریبا ۳۴ دقیقه قوسی است (هر درجه را ۶۰ دقیقه قوسی در نظر می‌گیریم). قرص خورشید حدود نیم‌درجه از کره آسمان را می‌پوشاند که اگر بخواهیم خیلی دقیق آن را محاسبه کنیم به‌طور میانگین در یک سال و متناسب با دور و نزدیک شدن زمین در گردش به دور آن حدود ۳۲ دقیقه قوسی می‌شود.

به این ترتیب با احتساب شکست نور در جو زمین لحظه طلوع آفتاب و لحظه غروب آفتاب در محاسبات اوقات شرعی برای هر محل زمانی در نظر گرفته می‌شود که مرکز قرص خورشید حدود ۵۰ دقیقه قوسی زیر افق باشد. ۳۴ دقیقه قوسی برای احتساب شکست نور و ۱۶ دقیقه قوسی به اندازه شعاع قرص خورشید.

قصه نیمه‌شب شرعی
اگر نماز مغرب و عشا به تأخیر بیفتد حداکثر تا نیمه‌شب شرعی وقت دارید آن را به جا آورید. اما این‌که نیمه‌شب را چطور محاسبه کنیم بستگی به این دارد که مدت شب را چگونه تعریف کنیم. اکنون بیشتر مراجع معتقدند زمان نیمه‌شب شرعی را بایستی لحظه‌ای بین غروب آفتاب تا اذان صبح روز بعد در‌نظر بگیریم. از همین روست که معمولا می‌بینید نیمه‌شب شرعی لحظه‌ای پیش از ساعت ۱۲ شب اعلام می‌شود.

منبع: روزنامه جام جم

انتهای پیام/