پوششی سبز برای برهنگی زمین

 اما حالا تصور کنید این شرایط در جنگل ها یا مراتع کشور رخ دهد آیا باز هم به همان اندازه لذت می برید؟ قطعا خیر چون بیابان در جایی قرار گرفته که باید باشد و مساله خطرناک در این میان پیش روی آن است که نتیجه زیاده خواهی انسان و عملکرد نادرست خودمان است در راستای مدیریت منابع است.

قطعا این جمله را بارها شنیده‌اید که ایران کشوری خشک و نیمه خشک است اما به نظر می‌رسد که در چند سال اخیر تا حد زیادی به این خشکی دامن زده شده  است به طوری که امروز طبیعت تشنه ایران دستانی را می‌طلبد تا جرعه آبی بر گلوی خشکیده آن بچکاند در غیر اینصورت تا ۱۰۰ سال آینده تمام کشور به بیابان تبدیل خواهد شد و آن زمان دیگر برای هر کاری دیر است پس با برهنگی زمین همصدا نشویم و به آن دامن نزنیم.

این جای‌گیری یعنی اینکه طبیعت کارش را بلد است اما دخالت نابجای انسان ها این روند طبیعی را به هم زده و نرخ بیابان زایی را افزایش داده است، ادامه این روند یعنی بالا رفتن نرخ برهنگی سرزمین و هر چقدر یک سرزمینی برهنه تر باشد میزان سیل خیزی آن افزایش می یابد، چشمه های تولید گرد و خاک بیشتر می شود که همه اینها جزء مولفه های بیابان زایی است.  

بر اساس اعلام سازمان جنگل‌ها مراتع و آبخیزداری، نرخ بیایان‌زایی در کشور یک درصد است یعنی یک درصد از خاک ایران تحت تاثیر بیابان‌زایی توان تولید خود را از دست می‌دهد، در دنیا این نرخ بین سه دهم تا سه و نیم درصد دهم است بنابراین در ایران نرخ بیابان‌زایی بیش از دو برابر متوسط جهانی است.

با آن که سهم ایران از خشکی های جهان فقط ۱.۲ درصد است اما ۲.۴ درصد از بیابان های کره زمین را در خود جای داده و میانگین بارندگی یک دوم و تبخیر سه برابر میانگین جهانی است، این آمار به خوبی نشان می دهد که باید توجه به حفظ آب و خاک در کشور که تخریب آنها از مهمترین عوامل بیابان زایی هستند، از اهمیت ویژه ای برخوردار باشد.

چون کشور در قلمرو کمربند خشک و نیمه خشک جهان در عرض بین ۲۵ تا ۴۰ درجه نیمکره شمالی قرار گرفته به شدت نسبت به جریان های بیابان زایی حساس است به همین خاطر ایران از اولین کشورهایی بود که به کنوانسیون جهانی مقابله با بیایان زایی در سال ۱۳۷۵ پیوست و یک برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان زایی را تعریف کرد که بر اساس آن هیچ کدام از وزارتخانه ها و سازمان ها حق ندارند طرح هایی را اجرا کنند که منجر به تخریب سرزمین شود مثلا نباید سدی ساخته شود که موجب نابودی تالاب ها یا از بین رفتن جنگلها در بالادست شود.

بر اساس آمار سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری،  نرخ سالانه بیایان زایی در کشور یک درصد است یعنی یک درصد از خاک ایران تحت تاثیر بیابان زایی توان تولید خود را از دست می دهد در دنیا این نرخ بین سه دهم تا سه و نیم درصد دهم است بنابراین در ایران نرخ بیابان زایی بیش از دو برابر متوسط جهانی است، البته این میزان نرخ بیابان زایی برای کشورهای دیگر هم نگران کننده است که بر این اساس نخستین کنفرانسی که طرح مقابله با بیابان زایی را بسیار جدی دنبال کرد، در ۱۹۹۲ میلادی با موضوع «سازمان ملل برای محیط زیست و توسعه» در ریودوژانیرو برزیل برگزار شد.

بعد از آن سازمان ملل متحد در اجلاس ۴۷ مجمع عمومی و کمیته بین دولتی مذاکرات در ۱۹۹۰ میلادی، نگارش کنوانسیون بین المللی بیابان زدایی و رویارویی با اثرهای خشکسالی در کشورهایی همچون آفریقا را به تصویب رساند و در نهایت در هفدهم ژوئن ۱۹۹۴ میلادی پس از برگزاری پنج اجلاس دیگر کمیته بین دولتی مذاکرات در نیویورک، متن کنوانسیون را به پایان رساند و به همین دلیل تاریخ هفدهم ژوئن برابر با ۲۸ خرداد ماه را روز جهانی بیابان زدایی نام گذاری کردند.

بر اساس اعلام سایت کنوانسیون بین المللی بیابان‌زدایی، با بزرگتر شدن جمعیت، ثروتمندتر شدن و شهرنشینی بیشتر، تقاضا برای زمین به منظور تأمین مواد غذایی، خوراک دام و فیبر برای تولید لباس بیشتر می شود، در همین حال، سلامت و حاصلخیزی اراضی زراعی موجود به دلیل تغییر اوضاع اقلیمی در حال بدتر شدن است، برای برخورداری از اراضی تولیدی کافی به منظور تأمین تقاضاهای ۱۰ میلیارد نفر تا سال ۲۰۵۰، لازم است که شیوه های زندگی تغییر کند. شعار امسال روز جهانی مقابله با بیابان زایی «غذا، خوراک، فیبر» تعیین شده که در تلاش است تا به افراد در مورد چگونگی کاهش تأثیر شخصی آنها آموزش دهد.

مواد غذایی، خوراک و فیبر همچنین باید با شهرهای در حال گسترس و صنعت سوخت رقابت کنند. نتیجه نهایی این است که زمین با میزان غیرقابل تحملی تبدیل و تخریب می شود و به تولید، اکوسیستم ها و تنوع زیستی آسیب می رساند.

محمد درویش عضو هیات علمی بخش تحقیقات بیابان در موسسه تحقیقات جنگل و مراتع در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: بیابان اکوسیستمی است که در آن گونه های گیاهی و جانوری منحصر به خودش وجود دارد یعنی بخشی از ذخایر ژنتیک جهان است،  اگر بیابان از بین برود گونه های گیاهی و جانوری خاص خودش نیز از بین می رود،  بیابان در جایی که قرار دارد کارکرد خوبی دارد موضوعی که خطرناک است پیشروی بیابان به اکوسیستم های دیگر است،  باید هر اکوسیستمی را در جای خودش حفظ کرد.

وی افزود: با توجه به اهمیت موضوع یک روز به عنوان روز جهانی مقابله با بیابان زایی نامگذاری شد که به معنای مقابله با تخریب سرزمین، مقابله با شور شدن خاک، افت حاصلخیزی خاک، افت سطح آبی زیر زمینی، متروکه شدن روستاها و به طور کلی روز جهانی حفظ پایداری و تاب آوری آب و خاک است.

درویش درباره وضعیت بیابان های ایران گفت: ایران کشوری است که در قلمرو کمربند خشک و نیمه خشک جهان در عرض بین ۲۵ تا ۴۰ درجه نیمکره شمالی قرار گرفته برای همین به شدت نسبت به جریان های بیابان زایی حساس است،  به همین دلیل است که ایران از اولین کشورهایی بود که به کنوانسیون جهانی مقابله با بیایان زایی در سال ۱۳۷۵ پیوست و یک برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان زایی را تعریف کرد که به نظر می رسد به تصویب سازمان ملل نیز رسیده بود، بر اساس این برنامه هیچ کدام از وزارتخانه ها و سازمان ها حق ندارند طرح هایی را اجرا کنند که منجر به تخریب سرزمین شود مثلا نباید سدی ساخته شود که موجب نابودی تالاب ها یا از بین رفتن جنگل ها در بالادست شود، نهادها نیز باید تلاش کنند که رفتارشان منجر به تشدید بیابان زایی، افزایش شوری خاک،  تجمع بیش از حد ریزگردها و در نهایت پدیده شوم متروکه شدن روستاها نشود.

رییس کمیته محیط زیست در کرسی سلامت اجتماعی یونسکو با اشاره به اینکه بر اساس اعلام رسمی سازمان جنگل ها مراتع و آبخیزداری نرخ بیابان زایی در کشور یک درصد است، افزود: با توجه به این آمار،  ۱۶۵ میلیون هکتار وسعت کشور است که اگر قرار باشد یک درصد نرخ بیابان زایی ادامه یابد در مدت ۱۰۰ سال آینده تمام کشور بیابان می شود و اگر مولفه های دیگر را هم حساب کنیم مانند پدیده گرمایش جهانی که بیابان زایی را تشدید می کند، افزایش جمعیت، تغییر کاربری اراضی، سد سازی های بی رویه و افت سطح آب زیر زمینی، در خوشبینانه ترین حالت این شرایط را بیشتر از ۵۰ سال دیگر نمی توانیم تحمل کنیم.

وی درباره نقش آتش سوزی ها در روند بیابان زایی گفت: مساله آتش سوزی جنگل ها هم در این راستا معنی دار است چون فقط ۷ درصد خاک کشور جنگل است و این جنگل ها برای ما ارزش راهبردی دارند، می توانند به حفظ آب و خاک کمک کنند و تولید اکسیژن داشته باشند بنابراین اگر جنگل ها بر اثر آتش سوزی های پیوسته آسیب ببینند یعنی نرخ بیابان زایی ما افزایش می یابد چون نرخ برهنگی سرزمین افزایش می یابد و هر چقدر یک سرزمینی برهنه تر باشد میزان سیل خیزی آن افزایش می یابد، چشمه های تولید گرد و خاک بیشتر می شود که همه اینها جزء مولفه های بیابان زایی است.  

درویش تاکید کرد: یکی از راه هایی که می توانیم این روند را کنترل کنیم اجرای کنوانسیون مقابله با بیابان زایی است که در کشور اجرا نمی شود در واقع برنامه اقدام ملی مقابله با بیابان زایی در کشور کنار گذاشته شده و هیچ کدام از نهادها خود را ملزم نمی دانند که طرح ها،  بخشنامه ها و دستورالعمل هایشان متناسب با برنامه اقدام ملی باشد اگر نه بسیاری از طرح ها تصویب و اجرا نمی شد.  

وی افزود: اگر می خواهیم بیابان زایی را مهار کنیم باید به اصول آمایش سرزمین در کشور وفادار بمانیم، باید چیدمان توسعه متناسب با توانمندی های بوم شناختی سرزمین باشد، باید ادای احترام کنیم به قوانین حاکم بر سرزمین و بر اساس آن‌ها برنامه های ۵ ساله را طراحی کنیم؛ باید تلاش کنیم که تا جایی که امکان دارد وابستگی های معیشتی ما به آب و خاک کمتر باشد و به جای اینکه به فکر تولید پول بر اساس خام فروشی باشیم به فکر تولید پول بر اساس منابع انسانی،  تولید ثانویه،  توسعه گردشگری و استحصال انرژی های نو باشیم به این ترتیب است که می توانیم بیابان زایی را مهار کنیم.

عضو هیات علمی بخش تحقیقات بیابان در موسسه تحقیقات جنگل و مراتع گفت: ریاست کنوانسوین مقابله با بیابان زایی به نمایندگی از سوی رییس جمهوری با وزیر جهاد کشاورزی است و تمام نمایندگان تام الاختیار نهادها باید در جلسات آن شرکت و عملکرد برنامه اقدام ملی را بررسی کنند.

گزارش از کیمیا عبداللهپور