عشایر نماد سخت کوشی و زندگی در خراسان شمالی

عشایر خراسان شمالی، زندگی را با گل‌ها و شقایق‌ها تقسیم کرده اند ، پای بر جای پای نیاکان نهاده اند و دور از غبار زمان، از ییلاق تا قشلاق فراز و نشیب کوه‌ها و دره‌ها تا پهن دشت مزارع را پیموده اند.

به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از بجنورد ، کوچ برای عشایر بهترین تفریح و بهار شادترین ایام است. نام بسیاری از کوه‌های خراسان برگرفته از آن هاست، کوچ،حدیث همیشه زندگی آنهاست.

 

 

 

شاخص ترین ایل های خراسان شمالی

ایل های ۳۲ گانه در خراسان که هر کدام جایگاه و نقش ویژه‌ای در تاریخ خراسان دارند، برخی از این اقوام بدین شرح است:

شادلوها:ایل شادلو ، از ایلات کرد خراسانند که  از قفقاز به آذربایجان، سپس به خراسان کوچ داده شده اند و در شمال غربی آن مستقر هستند.

قراچورلوها: حسینقلی خان قراچورلو حاکم سرحدات ثلاثه بجنورد و پدر شادروان خانلرخان قراچورلو  نیز همراه سردار شادلو در مشهد به امر رضاشاه اعدام شد. محل استقرار قراچورلو‌ها (مامیانلوها) در درگز، بجنورد و اسفراین است.

کیکانلوها: ایل کیکانلو در سراسر نواحی شمال قوچان از آشخانه و بجنورد گرفته تا درگز اسکان گرفته اند و جمعیت زیادی را تشکیل می‌دهند. مرکز حکومت کیکانلو بر عهده خوانین اوغاز بوده که معروفترین خوانین آن محمد حسن خان شیخ الخوانین و پسرانش سعادتقلی خان سیوکانلو و قادر قلی خان قبادی بودند. کیکانلو‌ها در زمان ناصرالدین شاه به سه ایل سیوکانلو، بیچرانلو و کیکانلو تقسیم شدند.

قهرمانلو: از مهمترین ایلات کرد است که آخرین رهبر آن ولیخان قهرمانلو بود که به امر رضاشاه در زندان مشهد در سال ۱۳۱۰ کشته شد. محل استقرار آن‌ها در رشته کوه‌های شاه جهان در جنوب قوچان و نیز در شیروان و اسفراین بجنورد است.

میلانلو: از مهمترین ایلات کرد  که در اسفراین مستقر هستند و حدود ۴۳ طایفه است. مزارع و کشتزار‌ها و بیشتر زمین‌های کشاورزی و مراتع اسفراین متعلق به این مرد‌مان است که بیش از ۸۰ درصد جمعیت اسفراین را تشکیل می‌دهند. حکومت اسفراین گاهی بین ایلخانان بجنورد و قوچان دست به دست می‌شد.

توپکانلو: معروفترین ایل بیگی آن فرهاد خان توپکانلو بود. توپکانلو‌ها در سراسر خراسان از جمله سبزوار و نیشابور و چناران و قوچان و شیروان و اسفراین مستقر شده اند.

دیگر ایلات و طوایف معتبر عبارتند از هودانلو، بادلانلو، زیدانلو، صوفیانلو، توروسانلو، زنگلانلو، باچیانلو، رودکانلو، رشوانلو، حمزکانلو، شیخ امیرانلو، جلالی، سیاه منصور، جهان بیگلی، مادانلو، قرباشلو

 

گویش عشایر چیست؟

عشایر خراسان شمالی که بیشتر از ایلات کرمانج زعفرانلو، توپکانلو باچوانلو روتکانلو هستند به لهجه کرمانجی سخن می‌گویند.

لهجه کرمانجی زبان کردی که حدود بیش از ۷۵% کرد‌ها با این لهجه تکلم می‌کنند در کشور‌های ترکیه، سوریه، شمال غربی ایران (استان ارومیه)، شمال شرقی ایران (شمال خراسان)، شمال و شمال غربی کردستان عراق، کشور ارمنستان (اطراف ایروان)، کشور گرجستان، کشور آذربایجان، مناطقی از استان مازندران، مناطقی از استان گیلان، اطراف ورامین و فیروزکوه، و همچنین تهران و کرج تکلم می‌شود.

در خراسان شهر‌های قوچان، شیروان، اسفراین، بجنورد، کلات، لایین، باجگیران، آشخانه، چناران، فاروج، سملقان، درگز و درونگر، رادکان، بخش‌هایی از نیشابور ، سبزوار و جوین و تقریبأ حدود ۱۵% مردم ساکن مشهد به لهجه کرمانجی تکلم می‌کنند.

آداب و رسوم مردم عشایر را بشناسیم

عروسی

عروسی عشایر خراسان امروز فراتر از عروسی‌های مرسوم است و عملا به جشن بزرگ و همایش فرهنگی در منطقه تبدیل شده است. حضور جمعیت از شهر‌های مختلف، هنرنمایی هنرمندان گوناگون، تجلیل از سرآمدان موسیقی و فرهنگ منطقه  از آداب و رسوم  رایج عروسی های  عشایر است.

در برخی عروسی‌ها، حضور زنان با لباس محلی زیبا و رنگارنگ ، شعرخوانی شاعران بومی و توجه ویژه به استفاده از نماد‌های بومی_محلی در تزیین جایگاه و محیط عروسی و بهره‌گیری از سنت‌های نیک شه واش (شادباش) و دیگر آیین‌های عروسی سبب شده است که هر عروسی به یک جُنگ بزرگ فرهنگی و هنری در منطقه تبدیل شود.

در قدیم عروسی‌های عشایر سه شبانه‌روز و بنا به برخی نظر‌ها و نوشته‌ها از جمله کتاب «رامشگران شمال خراسان» هفت شبانه‌روز به طول می‌انجامید، اما حال به علت تغییر شرایط زندگی بیشتر عروسی‌های عشایر در یک شبانه‌روز برگزار می‌شود.

نوروز

عشایر خراسان شمالی در گویش محلی خود به روز اول فروردین نَوروز می‌گویند. اجرای جشن ملی و باستانی نوروز اهمیت بسیاری برایشان دارد. در گذشته با اعلام و آغاز سال نو اعضای خانواده با یکدیگر روبوسی می‌کردند و حتی در برخی از خانواده‌ها یکی از اعضا درِ دبه روغن یا کیسه آرد را به نشانه شکرگذاری از خداوند منان می بوسید و سپس به رسم شادی و خوشی دهان خود را با آب‌نبات یا قند شیرین می‌کردند.

بعد از تحویل سال نو یکی از پسران طایفه به بیرون از خانه رفته و در حالی که بره سفید یا قرمز رنگی در بغل دارد به‌عنوان اولین کسی است که در سال نو وارد محیط خانواده می‌شود، بنا بر باور عشایر این امر جایگاه مهمی دارد، چرا که قدم فرد را سبک دانسته و معتقدند که امور به خیر و خوشی خواهد گذشت.

پوشیدن لباس نو و به‌خصوص با رنگ قرمز که نماد شادی و خوشی است و دیدو بازدید از همسایه‌ها از دیگر روسومی بود که توسط عشایر خراسان شمالی انجام می‌شد. علاوه بر آن طبخ پلو در شش شب ابتدای سال و دعوت از چوپان و ساربان‌ها در این شش شب از دیگر مواردی بوده که انجام می‌شده است.

عشایر خراسان شمالی در گذشته به رسم اینکه در سال نو در مکان قدیم خود باقی نمانند و کهنه گی از آن‌ها رخت بر بندد قبل از فرا رسیدن ۱۳ فروردین کوچ کرده و مکان خود را عوض می‌کردند.

 

 

 

پوشاک عشایر چگونه است؟

پوشش زنان عشایر خراسان شاخصه‌های منحصربه فردی دارد که نوع پارچه، زینت‌ها، نام‌ها و پردازش رنگ از جمله این ویژگی‌ها است. لباس زن عشایر  ترکیبی از گراس (goras)، شیلوار، کله (kolle) و نظامی است. بالاتنه که در اصطلاح «گراس» نامیده می‌شود و دامن که در اصطلاح «پارچه» و «شیلوار» نامیده می‌شود، دو قسمت اصلی لباس عشایر هستند.

بالاتنه لباس، «گراس» نامیده می‌شود که پیراهنی ساده‌ است و یقه خاصی ندارد. «کله» پوششی است از جنس پارچه مخمل که بر روی گراس پوشیده می‌شود. برای کله از پارچه مخمل با رنگ‌های تند و گرم مثل قرمز و سبز و بنفش استفاده می‌شود. این لباس با سکه‌های تزیینی که در اصطلاح «دراو» نامیده می‌شود با تعبیه حلقه بر روی سکه، تزیین می‌شود. سکه‌های متعدد بر روی کله، هنگام راه رفتن، صدایی موزون تولید می‌کند. به حاشیه یقه، جیب‌ها و سر آستین‌های کله، نوار‌هایی زیگزاگ با رنگ‌های تند، دوخته می‌شود. زنان عشایر برای پوشش سر از (پشمی) که امروز به روسری موسوم است و شالی مخصوص استفاده می‌کند، این سرپوش‌ها حتی روی چهره زن به جز چشمان را می‌پوشاند.

با موسیقی مردم عشایر آشنا شویم

دوتار به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلات موسیقی سنتی در شمال خراسان است. دوتار نوازی و بخشی‌گری به‌عنوان یکی از میراث ملی ایران زمین در یونسکو به ثبت رسیده است.

موسیقی خراسان که سراسر شمال خراسان، یعنی از سرخس تا شمال گنبد کاووس (از مشرق به مغرب) و از باجگیران و درگز تا نیشابور و سبزوار (شمال به جنوب) را در برمی‌گیرد، از اصالت و ویژگی خاصی برخوردار است. گاهی شنونده را به اوج عرفان و معنویات و عالم ملکوتی سیر می‌دهد. زمانی در غم، هجران و سوز و گداز، اشک چشم شنونده را سرازیر می‌کند و زمانی، به اوج شادی، رقص و پای‌کوبی وا می‌دارد. این اصالت و گستردگی، از تاریخ پر فراز و نشیب و سرزمین‌های پست و بلند، کوهستان‌ها، جلگه‌ها، کوچ‌ها و جابجایی و برخورد با اقوام و ملل مختلف، طبیعت و آبشارها، نغمه پرندگان نشات گرفته است. موسیقی عشایر خراسان چهار جنبه دارد:  دینی،  رزمی،  بزمی و  سوگی.

هر یک از این چهار اصل نیز به مقام‌ها، آهنگ‌ها و شاخه‌های متعددی تقسیم می‌شود. ساز‌های زهی رایج عبارت‌اند از: کمانچه، دوتار، شش‌تار، تنبور (که چهار سیم دارد و اکنون در بین کرد‌های غرب کشور، معمول است). ساز‌های بادی که در میان کرد‌های خراسان رواج داشته است و دارد عبارت‌اند از: ۱- کرنای، ۲- سرنا، ۳- شاخ نفیر، ۴- نی هفت بند، ۵- دوزله (قوشمه)، ۶- نای نوازان.

 

صنایع دستی عشایر

از مهم‌ترین صنایع دستی عشایر خراسان می‌توان به قالیبافی، جاجیم بافی، پلاس بافی، چاروق، سیاه چادر، کردی دوزی، دور نین dur (nin که سفره بافته شده با پشم شتر است، اشاره کرد.

رنگرزی سنتی هنر دست زنان عشایر

رنگرزی یکی از هنر‌های زنان عشایر این استان است، به‌طوری که زنان عشایر برای تهیه رنگ گلیم‌های خود از گیاهان صحرایی و موادی استفاده می‌کنند که در رنگرزی محلی بکار می‌رود و بر این باورند که این رنگ‌ها بادوام‌تر از رنگ‌های بازاری صنعتی است. صنایع دستی زنان ایل همانند دیگر عشایر ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است و، چون دامپروری و پرورش دام یکی از محور‌های اصلی زندگی آن‌هاست.

رنگرزی گیاهی در بین زنان عشایر رواج فراوان دارد، بنابراین طراوت و شفافیت رنگ و تنوع غنای رنگ‌آمیزی دستبافته‌های این استان بیش از هر عامل دیگری در شهرت آن موثر است. توانایی زنان عشایر در احساس رنگ‌ها و رنگ‌آمیزی گاه چنان باورنکردنی است که به اعجاز می‌ماند؛ هم از نظر فراوانی رنگ و ریزه‌کاری‌های رنگ‌آمیزی و هم از لحاظ پختگی و گیرایی و چشم‌نوازی و در نهایت از نظر هماهنگی پرجاذبه و افسون‌کننده‌ای که جریان وقفه‌ناپذیر رنگ‌ها را پدیدار می‌کند.

سفره کردی
سفره کردی یک هنر خاص از بافته‌های منحصربه‌فرد زنان کرمانج عشایر خراسان شمالی است و به‌عنوان هنری وصف‌ناپذیر است که نماد‌های مذهبی و احساسی عشایر را نسبت به طبیعت در خود جای داده و نقش‌های آن نشانگر عظمت فرهنگ و اعتقادات و آداب و رسوم قوم کرد است. نماد‌ها در سفره کردی همگی بیانگر شکر به درگاه خدا و نعمات الهی و احترام به طبیعت است، با توجه به ذهنی بودن بافت، نقوش و رنگ‌‏ها می‌‏تواند حاکی از روحیه بافنده در زمان بافت باشد. نقش‌های بافته‌شده بر این سفره‌ها بیشتر حیوان و انسان است و نیز نقش انگشت‌ها در سفره، نماد دست‌های بلند شده به درگاه خداوند جهت طلب رزق و روزی است و نقش‌های حوض و لاک‌پشت نیز نماد بارش باران و برکت هستند. نگاره و نقوش سفره کردی در واقع نقش‌های کهنی هستند که در نوع خود بی‌نظیر هستند. نماد‌ها در سفره کردی بیشتر نماد نوع زندگی و معیشت و سیستم اجتماعی و فرهنگی کرمانج‌های این دیار را در خود جای داده است.

اولین دهکده عشایری در کجا قرار دارد؟

اولین دهکده عشایری گردشگری استان خراسان در شهرستان شیروان و در زمینی به مساحت ۲۰۰ هکتار ساخته شده است. تنوع زندگی، معیشت، فرهنگ و هنر سنتی بر این ظرفیت‌ها افزوده  و امید است این روستای گردشگری عشایری که اولین در نوع خود محسوب می‌شود، بتواند مکانی برای برآوردن چنین ظرفیت‌هایی باشد.

این دهکده امکاناتی شامل کمپ مسافر، موزه مردم‌شناسی عشایری، سفره‌خانه سنتی، نمایشگاه صنایع‌دستی عشایر، بازارچه‌های موقت خرید، سوئیت‌های اقامتی، ایجاد پیست اسب‌دوانی، مرکز حفظ آثار و فرهنگ ایلی، کمپینگ گردشگری، سیاه‌چادر، عرضه محصولات فصلی کشاورزی را در خود دارد. 

افزایش۲۰ درصدی میزان تولید گوشت عشایر خراسان شمالی
 

 محمدرضا قلی پور مدیر کل امور عشایری خراسان شمالی   با اشاره به نامگذاری سال مبنی بر سال جهش تولید گفت: عشایر خراسان شمالی برای محقق کردن این شعار میزان تولید گوشت قرمز را از هفت هزار و ۵۰۰ تن به حدود هشت هزار و ۳۰۰ تن خواهند رساند.

قلی پور افزود: یکی دیگر از اقداماتی که این افراد در سال انجام و آن را توسعه خواهند داد، کشت گیاهان دارویی است که البته این پروژه در سال‌های گذشته به صورت پایلوت در شهرستان اسفراین در سطح ۲۰ هکتار شد.

او اظهار کرد: امسال درصدد هستیم تا کشت گیاهان دارویی را در شهرستان شیروان و فاروج اجرایی کنیم.

به گفته او در شهرستان اسفراین گیاه مریم گلی و آویشن باغی کشت می‌شد که در صدد هستیم تا در شیروان گل محمدی و در فاروج زعفران کشت کنیم که در این ارتباط تسهیلات لازم نیز ارائه خواهد شد.

قلی پور تاکید کرد: عشایر خراسان شمالی درصدد هستند تا با ارائه آموزش‌های لازم و تسهیلات به آن ها، سطح کشت گیاهان دارویی را از ۲۰ هکتار به ۲۰۰ هکتار گسترش دهند.

مدیر کل امور عشایری خراسان شمالی به تولید صنایع دستی توسط زنان عشایر این استان نیز اشاره کرد و گفت: سالانه ۱۰ هزار متر مربع دست بافته‌های داری توسط این افراد تولید می‌شود و این مقدار تا ۲۰ درصد افزایش خواهد یافت.

قلی پور افزود: علاوه بر آن برای فروش صنایع دستی عشایر خراسان شمالی با اتاق بازرگانی استان نیز وارد مذاکره شده ایم تا اقداماتی در ارتباط با بازاریابی و فروش این محصولات انجام شود.

 

کوچ بهاره عشایر به ییلاقات

مدیرکل امور عشایر خراسان شمالی گفت: به علت شیوع ویروس کرونا و همچنین سردی هوا، به خصوص در ییلاقات خراسان شمالی، امسال کوچ بهاره نسبت به سال‌های گذشته دیرتر انجام شد.

   محمدرضا قلی پور مدیرکل امور عشایر خراسان شمالی افزود: خانوار‌های عشایری در چند روز اخیر کوچ را از مناطق قشلاقی به سمت مناطق ییلاقی آغاز کرده اند، اما اینکه شرایط آب و هوایی در مناطق ییلاقی آماده نشده و هنوز هوا در ارتفاعات سرد است مانع حضور این قشر برای تعلیف دام در عرصه‌های منابع طبیعی شده است.

قلی پور افزود: برخی از خانوار‌ها در نزدیکی روستا‌ها در محل اسکان‌های خود، دامداری‌های سنتی دارند که در این ایام مورد استفاده قرار می‌گیرد.

او اظهار داشت: برخی از خانوار‌های عشایری نیز که به صورت سنتی کوچ می‌کنند، در این روز‌ها هنوز در مناطق میانبند به صورت موقت مستقر شده اند و دام‌های خود را از مراتع این مناطق تغذیه می‌کنند.

مدیرکل امور عشایر خراسان شمالی طول زمان کوچ سنتی را حدود ۴۵ روز عنوان کرد و افزود: خانوار‌های عشایری که به صورت مکانیزه کوچ کرده اند به اجبار باید دام‌های خود را به صورت دستی تغذیه کنند.

او گفت: برخی از خانوار‌های عشایری استان که فصل سرد سال را در مناطق قشلاقی استان مستقر شده بودند، به علت سرد بودن مناطق ییلاقی، هنوز سامانه‌ها خود در مناطق گرمسیری را ترک نکرده اند.

قلی پور افزود: این در حالی است که خانوار‌های عشایر در سال‌های گذشته در این زمان در مناطق ییلاقی مستقر شده بودند و برای تعلیف دام‌های خود از مراتع سرسبز ارتفاعات استفاده می‌کردند.

او گفت: عشایر کوچرو خراسان شمالی در چند روز اخیر برای در امان ماندن از آسیب‌های بیماری کرونا، کوچ بهاره خود را به صورت مکانیزه از مراتع قشلاقی به ییلاقات آغاز کرده اند.

مدیرکل امور عشایر خراسان شمالی اظهار داشت: اگرچه قرار بود عشایر کوچ خود را تا اواخر اردیبهشت ماه به تاخیر بیندازند، اما به دلیل شرایط محیطی و مکان استقرار عشایر در استان گلستان، گرم شدن هوا و نامطلوب بودن مراتع، امکان ماندن بیشتر عشایر در مراتع گرمسیری وجود نداشت.

مدیرکل امور عشایر خراسان شمالی اظهار داشت: در زمان کوچ توصیه‌ها و هشدار‌های لازم در خصوص عدم توقف عشایر کوچنده در بین مسیر و روستا‌های اطراف، هشدار هواشناسی، آموزش‌هایی برای پیشگیری از کرونا و توزیع اقلام کوچ و بهداشتی در بین خانوار‌های کوچنده برای مدیریت کوچ انجام می‌شود تا عشایر به سلامت به مناطق ییلاقی خود برسند.

قلی پور افزود: ایل راه‌های خراسان شمالی از سه ایلراه اصلی تشکیل شده که ایل راه شمالی آن شامل مسیر شمال شهرستان‌های قوچان، فاروج، شیروان، گیفان، راز و جرگان و مراوه‌تپه است.

مدیرکل امور عشایر خراسان شمالی ظهار داشت: ایل راه جنوبی در مسیر جنوب شهرستان‌های قوچان، فاروج، شیروان، اسفراین، جنوب بجنورد، قوری‌میدان و مراوه تپه است و ایل راه میانی از قوچان تا مانه و سملقان در اطراف رودخانه اترک و کالیمانی و مراوه‌تپه است.

عشایر کوچرو خراسان شمالی، زمستان را در مناطق گرمسیری مراوه تپه استان گلستان و مناطقی از جاجرم، راز و جرگلان و بجنورد به سر می‌برند و فصل ییلاق را در دامنه کوه‌های شاه جهان، گلیل و سرانی شیروان، ارتفاعات فاروج، سالوک و آلاداغ اسفراین و بجنورد می‌گذرانند.

 

 

مرمت  ۸۰۰ کیلومتر از ایل‌راه‌های خراسان شمالی

  محمدرضا قلی پور مدیر کل امور عشایری خراسان شمالی با اشاره به اینکه در حال حاضر مرمت  ۸۰۰ کیلومتر از راه های عشایری  با یک میلیارد تومان اعتبار در دست ساخت است، افزود: تیغ‌زنی ،مرمت هزار و ۲۰۰ کیلومتراز ایل‌راه‌های عشایری خراسان شمالی ، افزون بر شش میلیارد تومان  اعتبار نیاز دارد.

قلی پور گفت: اگر این اعتبار برای مرمت ایل راه ها اختصاص یابد ابنیه ها با مشخصات فنی ساخته خواهند شد اما به علت کمبود اعتبار هرساله تنها به تیغ زنی و شن ریزی اکتفا می شود.

مدیر کل امور عشایری خراسان شمالی  افزود: هرساله ایل ‌راه های عشایری استان برای تردد این خانوار ها در فصل ییلاق تنها تیغ زنی و مرمت می شود که دوباره با بارش ها و جاری شدن سیل تخریب می‌شود.

ایل‌راه‌های عشایر خراسان شمالی هزار و ۸۵۰ کیلومتر است که ۶۵۰کیلومتر آن مربوط به استان گلستان است.

نویسنده گزارش: دانش طلب

انتهای پیام/