نگاه گفت‌وگویی قرآن به ادیان ابراهیمی/عامل نجات دین است یا ایمان؟

به گزارش خبرنگار مهر، انتشارات دانشگاه مفید قم کتاب «ادیان در قرآن» نوشته حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالرحیم سلیمانی (اردستانی) را با شمارگان ۳۰۰ نسخه، ۴۹۸ صفحه و بهای ۸۰ هزار تومان منتشر کرد. آیات بسیاری از کلام الله مجید به تاریخ، متون مقدس، شخصیت‌ها، باورها و اعمال دو دین یهودیت و مسیحیت اختصاص پیدا کرده و همچنین درباره برخی از ادیان، مانند صابئین و مجوس نیز اشاراتی شده است. رویکرد تاریخی قرآن نیز خاص است و واجد آموزه‌هایی که صحبت از آنها در این مجال مختصر نمی‌گنجد.

اما نگاه قرآن به مساله ادیان، کاملا خاص است و با اصولی که امروزه از آن تحت عنوان «گفت‌وگو» یاد می‌شود، کاملا هم‌خوانی دارد. قرآن به پیامبران ادیان سامی را پیامبران مسلمانان نیز دانسته و پیغمبر مکرم اسلام (ص) را به عنوان کامل‌ کننده و خاتم تعالیم آنان معرفی می‌کنند. نگاه قرآن به تاریخ و ادیان گذشته عقلگراست و علیرغم این حقانیتی که برای آنان قائل است، اما از بیان انحرافات راه یافته به نصوص دینی‌شان غافل نیست و این درست همسوست با آموزه‌های مدرن ذیل مفهوم «گفت‌وگو».

کتاب چهاربخش و شانزده فصل دارد. بخش نخست کتاب به مباحث کلی پژوهش می‌پردازد و شامل دو فصل با این عناوین است: «کلیاتی درباره دین و ادیان در قرآن» و «منطق قرآن در سنجش دیگر ادیان». در ذیل این فصول، مباحث مهمی چون ادیان و پیامبران مطرح شده در قرآن، محدوده قومی و جغرافیایی دعوت پیامبران، مثبت نگری قرآن مجید، توجه قرآن به مشترکات ادیان، معیار رده بندی پیروان ادیان مختلف، پافشاری قرآن بر حق و حفظ مرزهای بین حق و باطل طرح شده‌اند.

بخش دوم با عنوان «مباحث مربوط به متون مقدس» شامل چهار فصل است: «موضع قرآن مجید درباره متون مقدس پیشین»، «قرآن مجید و مساله بشارت؛ چیستی و چرایی»، «مفهوم و مصداق اهل کتاب در قرآن مجید». در فصل سوم (فصل نخست از بخش دوم) نیز مباحث مهمی چون ربط و نسبت عناوین قرآنی با عناوین متون فعلی یهودی‌مسیحی، ماهیت متون پیشین در قرآن، تصدیق متون پیشین، بررسی موارد تحریفی در آن متون طرح شده است. فصل چهارم نیز شامل این مباحث است: نگاهی به چگونگی طرح بحث مساله بشارت میان نویسندگان مسلمان، نگاهی به آیات مرتبط با بشارت، هدف از مطرح کردن بحث بشارت در قرآن، تطبیق ادعای قرآن مجید بر متون موجود و...

در فصل پنجم کتاب (فصل سوم از بخش دوم) سه بحث مهم مطرح شده است: اقوال درباره مصادیق اهل کتاب، تحلیلی در باب معنا و مصداق اهل کتاب و تطبیق معیار بر ادیان موجود. فصل ششم کتاب نیز شامل این مباحث است: چیستی جزیه و احکام مربوط به آن و احکام فردی مربوط به اهل کتاب.

بخش سوم کتاب با عنوان «آموزه‌ها و تعالیم» شامل ۶ فصل است. در فصل نخست این بخش با عنوان «عقاید یهود در تعالیم قرآن مجید» این مباحث مطرح شده: عزیر پسر خدا، عالمان الوهیت یافته، یهودیان و مسیحیان فرزندان خدا هستند، خدای فقیر دست‌بسته و انحرافات یهودیان از خداشناسی در عهد قدیم. در فصل دوم (هشتم از کل کتاب) با عنوان «برگزیدگی قوم اسرائیل» نیز این مباحث مطرح شده است: قوم برگزیده در فرهنگ یهودی و موضوع قرآن مجید درباره برگزیدگی.

نویسنده در فصل نهم (فصل سوم از بخش سوم) با عنوان «سرزمین مقدس موعود» این مباحث را مطرح کرده است: اختصاص سرزمین مقدس در متون و تاریخ یهودی و سرزمین مقدس موعود در قرآن مجید. فصل دهم کتاب با عنوان «مسیح قرآن مجید در میان مسیح‌های هفت‌گانه نیز شامل این مباحث است: مسیح بشری عهد قدیم و اناجیل همنوا، مسیح الاهی پولس و یوحنا و مسیح شوراهای کلیسایی، مسیح تاریخ و اسطوره، مسیح قرآن مجید و مقایسه مسیح قرآن مجید با ۶ مسیح دیگر.

در فصل یازدهم کتاب نیز با عنوان «نگاه قرآن مجید به تثلیث مسیحی» نیز این مباحث مطرح شده است: «ادعاهای نویسندگان مسیحی»، «چیستی آموزه تثلیث از نگاه مسیحیت رایج»، «تثلیث مردود قرآنی» و «ادعای تایید تثلیث مسیحی در قرآن». همچنین «ابعاد عقیدتی و الاهیاتی ماجرای پایان زندگی زمینی عیسی(ع)» و «ابعاد تاریخی ماجرای پایان زندگی زمینی عیسی(ع نیز مباحث فصل دوازدهم کتاب با عنوان «ابعاد عقیدتی و تاریخی ماجرای صلیب در عهد جدید و قرآن» است.

در نهایت بخش چهارم کتاب با عنوان «حقانیت و نجات بخشی دیگر ادیان و هم‌زیستی با پیروان آنها» نیز شامل چهار فصل است. در فصل نخست (فصل سیزدهم کتاب) با تیتر «قرآن مجید و انحصارگرایی دینی» مباحثی چون معقولیت انحصارگرایی دینی، آیاتی که از آنها رستگاری انحصاری برداشت شده است و آیاتی که انحصارگرایی دینی را رد می‌کند، مورد بررسی قرار گرفته است.

عنوان فصل چهاردهم کتاب «قرآن مجید و تکثرگرایی دینی» است. آیاتی که تکثرگرایان به آن استناد می‌کنند، آیاتی که پیروان دیگر ادیان را به اسلام دعوت می‌کند و عمومیت دعوت قرآن مجید از مباحث ارائه شده در این فصل است. «عام نجات انسان در قرآن، دین یا ایمان؟» عنوان فصل سوم بخش چهارم (فصل پانزدهم از کل کتاب) است که در آن مباحثی چون رستگاری شناسی عادلانه و حکیمانه قرآن مجید و ایمان، کلید رستگاری در قرآن مطرح شده است. «اصول هم‌زیستی با غیرمسلمانان در قرآن مجید» عنوان فصل انتهایی کتاب است. دو مبحث طرح شده در این فصل از این قرار است: میزان عمومیت اصل عدالت در قرآن مجید و میزان عمومیت اصل احسان در قرآن مجید.

به طور کل «ادیان در قرآن» در پی پاسخ به این پرسش‌هاست؛ قرآن درباره ادیان دیگر و پیروان‌شان چه موضعی دارد؟ چرا قرآن از میان ادیان موجود زمانه ظهور اسلام فقط به این ادیان پرداخته و چرا همه پیامبرانی که به آنها پرداخته است در خاورمیانه و غرب آسیا می‌زیسته‌اند؟ آیا خداوند برای مردم دیگر نقاط دنیا پیامبرانی نفرستاده است؟ آیا قرآن منطق و هدف خاصی را در مطرح کردن مباحث مربوط به ادیان دیگر دنبال کرده است؟ قرآن در باره حقانیت و نجات بخشی دیگر ادیان چه موضعی دارد؟ مسلمانان چه نوع رابطه‌ای با غیر مسلمانان در پیش بگیرند؟ قرآن این متون مقدس را چگونه مطرح کرده است و چگونه درباره آنها داوری کرده است؟ «اهل کتاب» در قرآن چه معنا و مفهومی دارد؟

نویسنده در این پژوهش به خوبی توانسته به تبیین نگاه گفت‌وگومحور قرآن به ادیان دیگر بپردازد. سلیمانی شرح داده که در قرآن کریم تکثرگرایی وجود دارد و این درست برعکس دیگر ادیان است که با پیش گرفتن خوی انحصارگرایانه راه نجات و راه رستگاری را فقط در ید قدرت خود می‌بینند. در کلام الله مجید به صراحت اشاره شده که راه نجات در ایمان است. ای بسا که کسی پیرو دینی باشد مورد قبول قرآن اما ایمان نداشته باشد، بنابراین نمی‌توان او را رستگار دانست. پیش کشیدن مفهوم «ایمان» در «مساله» رستگاری نشان می‌دهد که قرآن در پی نفی و رد انحصارگرایی و ایجاد نظام‌های طبقاتی است. هرچند که درباره قرآن پژوهش‌های متنوعی انجام شده اما «مساله» حجت‌الاسلام و المسلمین عبدالرحیم سلیمانی در این پژوهش جدید است و چنین رویکردی را پژوهشگران پیشین به هیچ عنوان در نظر نداشته‌اند. امید است که در آینده منابع و پژوهش‌های بیشتری در این حوزه معنایی که مبلغ رحمانیت اسلام است، منتشر شوند.