محوطه‌های قبل تاریخ سگزآباد، ایستگاهی برای تماشای ۹ هزار سال تمدن

محوطه های باستانی و همچنین پیش از تاریخ جنوب دشت قزوین به ویژه در محدوده سگزآباد از توابع شهرستان بوئین زهرا براساس یافته های تیم های باستان شناسی که حاصل نیم قرن کاوش، مطالعه و بررسی  است به عنوان یکی از مهم ترین کانون های جمعیتی و تمدنی فلات مرکزی ایران در دوره عصر آهن به شمار می رود.

در خصوص زمان دقیقی که به عصر آهن معروف و شناخته می شود بین باستان شناسان اختلاف است، برخی آغاز این دوره را ۱۷۰۰ سال قبل از میلاد می دانند و برخی نیز شکل گیری این دوره را مربوط به ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد  می دانند و عده ای نیز اعتقاد دارند این دوره از ۱۴۰۰ قبل از میلاد آغاز شده است. 

این دوره در ایران تقریبا با پیدایش حکومت مادها و به طور قطعی با ایجاد حکومت هخامنشیان در ۵۵۰ سال قبل از میلاد به پایان رسید.

آنچه از مطالعات و یافته های باستان شناسان پیداست "عصر آهن" منشاء تحولات اقتصادی و اجتماعی زیادی در زندگی بشر بوده و کشف و استفاده از آهن، همین گونه که از نام این عصر پیداست تاثیر زیادی روی زندگی افراد و تغییرات آن دوره داشته است. 

یکی از تحولات فکری ایجاد شده در عصر آهن آنطور که باستان شناسان به آن اشاره دارند شکل گیری و ایجاد گورستان ها و دفن مرده در جایی به جز خانه بوده چرا که تا قبل از آن افراد مرده ها را در خانه ها دفن می کردند که گورستان یافت شده در جنوب دشت قزوین نیز یکی از این موارد بوده است.

آنطور که شواهد پیداست قدمت زندگی بشر در این محدوده به ۹ هزار سال می رسد که البته یافته های باستان شناسی مربوط به آن به دوره های بعدتر اختصاص دارد.

محوطه های قبل تاریخ دشت قزوین، نخستین سایت آموزش و تربیت باستان شناسان ایرانی

مدیر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران و سرپرست گروه باستان شناسی در سگزآباد در گفت و گو با خبرنگار ایرنا به سابقه فعالیت های باستان شناسی در این منطقه از دشت قزوین اشاره کرد و گفت: سابقه فعالیت های باستان شناسی در جنوب دشت قزوین به اواخر دهه ۴۰ بازمی گردد.

دکتر مصطفی ده پهلوان گفت: در سال ۱۳۴۹ و همزمان با تاسیس موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران، دکتر عزت الله نگهبان به عنوان یکی از اساتید مطرح باستان شناسی دنیا فعالیت های باستان شناسی در دشت قزوین را به عنوان یکی از پروژه های آموزشی و پژوهشی دانشگاه آغاز کرد و برای این کار ۳۵۰ محوطه شناسایی و در نهایت سه محوطه شامل زاغه، قره تپه سگزآباد و گورستان انتخاب شد.

وی ادامه داد: در واقع این کاوش ها نخستین آموزش هدفمند باستان شناسان کشور بود و با هدف آموزش و تربیت باستان شناسان ایرانی در دشت قزوین انجام شد.

تخریب و تاراج بخشی از محوطه قبل تاریخ سگزآباد در جریان زلزله سال ۴۱ بویین زهرا

ده پهلوان با بیان اینکه این محوطه شامل ۵۰ هکتار است که ۱۲ هکتار آن پس از زلزله ۴۱ و کاوش های غیرمجاز دچار آسیب و تخریب شده است، گفت: هشت فصل کاوش باستان شناسی پیش از انقلاب اسلامی در این منطقه انجام شد که یافته ها و نتایج آن در کتب و نشریات به چاپ رسید و پس از انقلاب نیز این کاوش ها ادامه یافت به گونه ای که تاکنون بیش از ۴۰ فصل کاوش در محوطه های یاد شده انجام شده است.

وی ادامه داد: از سال ۹۳ سرپرستی کاوش های باستان شناسی این منطقه به بنده سپرده شده است و ما فعالیت خود را بر روی قره تپه سگزآباد متمرکز کردیم و با توجه به این پس از زلزله سال ۱۳۴۱ که فنات ها خشک شده و کشاورزی از رونق می افتد متاسفانه مردم به این تپه باستانی هجوم آورده و آنرا تخریب کردند و کاوش های غیرمجاز و قاچاق بسیاری در آن انجام شده و یافته های این کاوش ها نیز به خارجی از جمله ژاپنی ها، بلژیکی ها و اسرائیلی ها فروخته می شود.

مدیر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران همچنین گفت: ما در ابتدا قصد داشتیم که بر روی لایه های متاخر این محوطه باستانی کار کنیم اما از آنجا که این لایه ها بر اثر فعالیت های کشاورزی و کاوش های غیرمجاز دچار آسیب و تخریب شده بودند بر روی حاشیه تپه متمرکز شدیم و قطعه سفال های موجود به ما یادآور می شد که این محوطه مربوط به یک دوره هخامنشی و مادها و عصر آهن سه است.

این باستان شناس اضافه کرد: ۱۲ عرصه از محوطه باستانی سگزآباد در نتیجه کاوش های غیرمجاز و زلزله سال ۴۱ نابود شده است.

ده پهلوان گفت: در ادامه کاوش ها و فعالیت برای تعیین عرصه و حریم به منظور ایجاد سایت موزه متوجه یک گورستان در حاشیه غربی و شرقی قره تپه به وسعت ۲۰ هکتار شدیم که چهار سال است برروی آن در حال کاوش هستیم.

گورستان دشت جنوبی قزوین، بزرگترین گورستان عصر آهن ۲ در ایران

مدیر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران همچنین گفت: یافته های ما از این گورستان شامل گورهای چهارچینه خشتی یا صندوقی مربوط به قبور اقشار سنی مختلف از نوزادان که در خمره های آشپزخانه ای دفن می شوند گرفته تا کودکان و میانسالان و کهن سالان می شود که همراه با آنها ظروف و زیورآلات مربوط به عصر آهن ۲ تا ۳  ( ۱۰۵۰ تا ۸۲۰ قبل از میلاد) نیز دفن شده است.

سرپرست گروه باستان شناسی مستقر در سگزآباد گفت: علاوه بر ظروف سفالی، جنگ افزارها و برخی زیورآلات فلزی در همه قبور این گورستان باستانی شاهد تدفین جانوران و حیواناتی مانند اسب، شتر، بز و گوسفند و گراز هستیم.

وی با اشاره به نقش مهم برخی حیوانات مانند اسب و گوسفند در زندگی انسان های عصر آهن که در فلات ایران سکونت داشتند، اظهار داشت: تیم های جانور باستان شناسی بر روی لاشه و اسکلت این حیوانات فعالیت های تحقیقی و پژوهشی خود را انجام می دهند.

ارتباطات فرهنگی در عصر آهن بین مردمان دشت قزوین با بین النهرین 

وی اظهار داشت: یافته های بدست آمده از این گورستان باستانی از جمله ۴۰ مهر استوانه ای که نظیر آنها در تپه حسنلو آذربایجان غربی، نمرود عراق، جنوب ترکیه و لبنان نیز کشف شده، نشان گر ارتباطات فرهنگی انسان های آن دوره با حکومت آشور و اهالی بین النهرین در شمال عراق امروزی دارد.

ده پهلوان گفت: مواردی که از حیث انسان باستان شناسی مهم است فرضیات مربوط به سن و جنس و بیماری ها و عوامل ژنتیکی است که با کار روی اجساد یافت شده در گورها مورد بررسی قرار می گیرد.

وی ادامه داد: شواهد بدست آمده نشان می دهد تا دوره هخامنشی یکجا نشینی در این منطقه وجود داشته است.

گذار فرهنگی عصر آهن ۲ به ۳ در گورستان سگزآباد

مدیر موسسه باستان شناسی دانشگاه تهران ادامه داد: نکته حائز اهمیت در این گورستان برای ما این است که ظروف یافت شده در آهن عصر آهن ۲ و عصر آهن ۳ را دربر می گیرد و شاهد گذار فرهنگی از عصر آهن ۲ به ۳ در این گورستان هستیم.

ده پهلوان افزود: در عصرهای مختلف آهن شاهد تغییراتی در رنگ و شکل ظروف مانند نخودی رنگ شدن آنها از خاکستری، ایجاد مهرها و تغییر پلان و فرم سکونتگاه ها هستیم که عده ای از باستان شناسان آنرا ناشی از مهاجرت و ورود اقوام جدید و عده ای نیز آنرا ناشی از تحولات و پیوندهای فکری و فرهنگی می دانند.

این باستان شناس با اشاره به اینکه در برخی گورها شاهد تغییر شکل و رنگ ظروف هستیم، در این ارتباط گفت: ۲ فرضیه در بین باستان شناسان وجود دارد که یکی معتقدند در یک دوره از عصر آهن شاهد موج های مهاجرتی بوده ایم که قبل از ۱۶۰۰ سال قبل از میلاد انجام شده و این مهاجرت ها با خود تغییرات فرهنگی و اقتصادی را به همراه آورده و تغییر شکل و رنگ ظروف در گورها نیز به خاطر همین بوده است اما عده ای نیز معتقدند با توجه به آزمایشات دی ان ای و بررسی های ژنتیکی اجساد یافت شده موج مهاجرتی وجود نداشته و تحول فکری و اجتماعی و فرهنگی موجب این تغییرات شده است.

وی با بیان اینکه عصر آهن به سه بازه زمانی شامل ۱۵۰۰ تا ۱۱۰۰ قبل از میلاد به عنوان عصر آهن یک، ۱۱۰۰ تا ۸۵۰ قبل از میلاد به عنوان عصر آهن ۲ و ۸۵۰ تا ۵۵۰ قبل میلاد به عنوان عصر آهن سه تقسیم می شود،افزود: بخشی از عصر آهن سه با حکومت مادها همزمان می شود و پس از سال ۵۵۰ قبل از میلاد نیز حکومت هخامنشی آغاز می شود.

تخریب برخی از لایه های محوطه پیش از تاریخ سگزآباد بر اثر حفاری های غیرمجاز

وی اظهار کرد: کاوش در گورستان بسیار سخت و طاقت فرسا بوده و به شکل میلیمتری انجام می شود و پروسه مختلفی از جمله نمونه خاکبرداری، مستندنگاری و عکاسی دارد و پژوهش ها در آن باید شکل مستمر انجام شود و ما در این مکان بر روی ژنتیک و دی ان ای افراد دفن شده و جانوران و حیوانات همراه آنها و آنالیز ظروف و زیوآلات همراه با آن که نشانگر ارتباطات و باورها و آئین های آنها بوده است کار می کنیم.

سرپرست تیم باستان شناسی جنوب دشت قزوین با اشاره به تخریب بخش هایی از این محوطه پیش از تاریخ به دلیل حفاری های غیرمجاز پس از دهه ۴۰،اظهار داشت: متاسفانه به دلیل تخریب لایه های بالایی نمی توانیم علت و چرایی قطع زندگی در این محوطه ها را بدانیم که آیا بیماری ها یا زلزله دلیل آن بوده و یا جنگ و یا سیل باعث آن شده است.

ده پهلوان با بیان اینکه اشیای موجود در گورها به ما سطح فناوری مورد استفاده در آن دوران و پیچیدگی های آنرا گوشزد می کند،افزود: در برخی گورها زیورآلات از جنس شبه فلز آنتیموان که درخشنده است را شاهد هستیم که نشان از کیفیت بالای فلزکاری در آن دوره دارد.

وی با بیان اینکه امسال فصل پنجم کاوش ها در گورستان را دنبال می کنیم، افزود: ما در سال های اخیر روی ۲۰۰ متر مربع از ۲۰ هکتار عرصه گورستان باستانی فعالیت کاوشی خود را انجام داده ایم و باید اذعان کرد این محوطه بزرگترین گورستان عصر آهن ۲ در ایران است که امیدواریم هر چه زودتر شاهد تبدیل آن به سایت موزه باستان شناسی دشت قزوین باشیم که علاوه بر ایجاد جاذبه ای گردشگری، اطلاعات پژوهشی بسیار خوبی را نیز به باستان شناسان ارایه خواهد کرد.

وی اظهار داشت: بدون شک اگر شاهد ایجاد یک پایگاه آموزشی و پژوهشی و ساخت سایت موزه در این مکان باشیم، اقتصاد جامعه محلی نیز بهبود پیدا کرده و افراد محلی به ما برای حفاظت از این محوطه های باستانی که معرف تمدن ما هستند کمک خواهند کرد.

ده پهلوان با تاکید بر لزوم تشدید حفاظت و مراقبت از محوطه های باستانی از سوی یگان های انتظامی میراث فرهنگی و گسترش گشت های انتظامی در آنها و نقش مردم در حفاظت از این محوطه ها، در پایان گفت: بسیاری از افراد با هدف یافتن گنج و طلا به محوطه های باستانی هجوم می آورند و آنها را تخریب می کنند اما در اینجا خبری از گنج و طلا نیست و اینکار فقط تخریب تمدن و هویت ماست.

نمایش آثار یافت شده در تپه های باستانی دشت قزوین در موزه ملی

آثار یافت شده از باستان شناسان در کاوش های انجام شده در محدوده های قبل تاریخ سگزآباد از ارزش بالایی برخوردار هستند به طوری که اکنون برخی از آنها در موزه ملی به نمایش گذاشته شده اند.

جبرائیل نوکنده رئیس موزه ملی  در همین ارتباط در گفت و گو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: بخشی از آثار یافت شده در تپه های باستانی دشت قزوین از جمله زاغه، گورستان و تپه در سگزآباد در موزه ملی ایران به نمایش گذاشته شده است.

این مسوول  افزود: بخشی از این آثار همچنین در دیگر موزه های مهم کشور به نمایش گذاشته شده است.

وی یادآور شد: اسکلت یافته شده از گورستان پیش از تاریخ جنوب دشت قزوین که یک بانوی سه هزار ساله است هم اکنون در موزه شهر قزوین به نمایش گذاشته شده و امیدواریم انرا در موزه های مختلف به نمایش گذاشته و با ایجاد سایت موزه در سگزآباد آنرا به مکانی که کشف شده انتقال داده و نمایش دهیم.

رئیس موزه ملی ایران با بیان اینکه این آثار نشانگر هویت و تمدن ما هستند و گنجینه بسیار ارزشمندی به شمار می روند،افزود: مردم با حضور در موزه ها و دیدن این آثار و یافته ها با نیاکان و نحوه زندگی و ارتباطات آنها آشنا می شوند.

وی با بیان اینکه هر ساله نمایشگاه آخرین کشفیات باستان شناسی ایران در موزه ملی برگزار می شود،اظهار داشت: در این نمایشگاه آخرین دستاوردهای باستان شناسان کشور به نمایش گذاشته می شود که در دوره های مختلف آثار حاصل از کاوش های باستان شناسی دشت قزوین نیز وجود دارد.

رئیس موزه ملی ایران یادآور شد: از جمله کشفیات آخرین نمایشگاه دستاوردهای باستان شناسی ایران می تواند به آثار کشف شده در گورستان عصر آهن ۲ سگزآباد اشاره کرد که توسط تیم دکتر مصطفی ده پهلوان کشف شده اند.

ساخت سایت موزه در محوطه پیش از تاریخ سگزآباد در دست پیگیری

ساخت سایت موزه در محوطه پیش از تاریخ سگزآباد یکی از برنامه های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی به شمار می رود که البته نیازمند اختصاص اعتبارات لازم است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قزوین در همین ارتباط گفت: ایجاد سایت موزه در محوطه باستانی سگزآباد واقع در شهرستان بویین زهرا جزو برنامه های اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی قزوین به شمار می رود.

علیرضا خزائلی با بیان اینکه کار جمع آوری و تدوین نتایج پنج دهه فعالیت باستان‌شناسی به همراه تعیین عرصه و حریم محوطه همراه با طراحی سایت موزه با همکاری موسسه باستان‌شناسی دانشگاه تهران انجام شده است،افزود: اجرای این طرح در سالیان گذشته به دلیل مشکلات اعتباری محقق نشده بود اما تلاش می کنیم تا این طرح را به سرانجام برسانیم.

این مسوول با بیان اینکه کاوش های باستان شناسی در این محدوده باستانی که از دهه ۴۰ به این سو در حال انجام است نشانگر وجود تمدن ۷ تا ۸ هزار ساله در منطقه است،افزود:  ایجاد سایت موزه به منظور نمایش کشفیات و یافته ها، این منطقه را به قطب تحقیقات باستان شناسی کشور تبدیل می کند ضمن آنکه ظرفیت گردشگری خوبی را نیز به منطقه خواهد بخشید.