بی‌مهری با سیاه‌بازی

سیاه‌بازی نوعی نمایش ایرانی همراه موسیقی با رویکردی انتقادی و طنزآمیز است که در آن به موضوعات اجتماعی، سیاسی، عاطفی و حتی تاریخی پرداخته می‌شود و به نظر می‌رسد به دلیل ویژگی‌هایی که دارد، در تقویت تاب‌آوری اجتماعی مردم موثر باشد.

زیرا هم از زبان مردم سخن می‌گوید و مشکلات آنان در بخش‌های مختلف را با زبان هنر و طنز بیان می‌کند و هم فضای شادی و نشاط را ترویج می‌دهد.

چرا به آن «روحوضی» یا «تخت‌حوضی» می‌گویند؟

در گذشته میان حیاط خانه‌های بزرگ ایرانی حوضی بود که کاربردهای فراوانی داشت؛ از آن جمله در زمان جشن‌ها و میهمانی‌ها، ساکنان خانه روی آن تخته بزرگی می‌گذاشتند و شکلی همانند صحنه نمایش به آن می‌دادند تا عده‌ای بازیگر روی آن تخته به اجرای نمایش کمدی بپردازند.

با توجه به وجود شخصیت کمدی و قدیمی «سیاه» در ایران این نمایش‌ها به یکی از نام‌های عمومی «سیاه‌بازی» یا «تخت‌حوضی» یا «روحوضی» معروف شد؛ امروزه نمایش «سیاه‌بازی» با بی‌مهری مواجه است و هنرمندان، پیشکسوتان و فعالان این عرصه حرف‌ها و درد و دل‌هایی زیادی برای گفتن دارند.

نقش سلایق مختلف در شکل گیری سیاه‌بازی

داوود فتحعلی بیگی، نویسنده و کارگردان پیشکسوت تئاتر می‌گوید: نمایش روحوضی یا تخت‌حوضی از قدیمی‌ترین نمایش‌های شادی‌آور ایرانی به شمار می‌رود  که در شکل‌گیری آن اقشار مختلف با سلایق و ذوق‌های مختلفی موثر بوده است.

وی افزود: این نوع نمایشنامه در واقع ادامه نمایشنامه بقال‌باشی در دوره قاجار بود که به فراموشی سپرده شد. ‌

فتحعلی‌بیگی خاطر نشان کرد: مدل فرنگی با شکل‌گیری تماشاخانه‌ها ایجاد شد و مردم به این سو رفتند و همین موضوع سبب از دست دادن برخی ویژگی‌های نمایش روحوضی یا تخت حوضی شد.

وی با بیان اینکه نمایش تخت‌حوضی موزیکال، شادی‌آور و کمدین است، عنوان کرد: متاسفانه در زمینه حفظ و نگهداری تمدن کهن و آسیایی و همچنین حفاظت از نمایش آئین‌های سنتی هیچ تلاش مستمر و سازمان یافته‌ای انجام نشد و آنچه که تاکنون انجام گرفته بیشتر به شکل فردی و مردمی بوده است.

این نویسنده و کارگردان پیشکسوت تئاتر یادآور شد: تعزیه‌خوانی در دوران قبل از انقلاب ممنون شد و روی خوشی نسبت به نمایش تخت‌حوضی نشان داده نشد و اگر علاقه‌مندی و حمایت مردمی وجود نداشت تاکنون این نوع نمایش هم مانند گونه‌های مختلف نمایش ملی از میان رفته و دستخوش آسیب شده بود.

وی ادامه داد: بی‌توجهی نسبت به نمایش‌های کهن و تخت‌حوضی سبب می‌شود تا با فوت پیشکسوتان این عرصه، رد پای این نوع نمایش هم به فراموشی سپرده شود.

فتحعلی‌بیگی اظهار داشت: کشورهای آسیایی با تغییر سازوکارهای اجتماعی در راستای حفظ و نگهداری اشکال بومی و سنتی نمایشی خود، راهکارهای جدیدی مانند اجرای فیلم نقالی چینی در یک تماشاخانه کوچک را پیش گرفتند؛ نقالی ایرانی در گذشته با حضور مردم در چایخانه‌ها برگزار می‌شد و مردم هم به شنیدن نقالی از دیرباز علاقه‌مند بودند.

ظرفیت بناهای تاریخی برای برپایی نمایش روحوضی 

این بازیگر پیشکسوت عرصه تئاتر، سینما و تلویزیون گفت: بناهای تاریخی ظرفیت برپایی نمایش‌های روحوضی و سنتی را دارد و محلی مناسب برای حضور علاقه‌مندان و مشتاقان این هنر به شمار می‌رود.

وی یادآور شد: نمایش‌های سنتی در کشورهای دیگر به شکل آکادمیک تعریف و کارهایی انجام شده و در کنار آن مرکزی برای آموزش و یاددهی نمایش‌های سنتی توسط پیشکسوتان به شاگردان هم دایر شده است.

«فتحعلی‌بیگی» با بیان اینکه «بیضایی» و «رحمانیان» تحت تاثیر سبک و سیاق نمایش‌های قدیمی آثاری خلق می‌کنند، اذعان داشت: رشته نمایش‌های ایرانی، آئینی و سنتی در دانشگاه‌ها، نمودهای امروزی را عرضه و آموزش می‌دهد.

وی تاکید کرد: پدیده‌های سنتی نمایش‌های ایرانی و شرقی اثربخش فراوانی دارد و می‌تواند زایش داشته و زمینه‌ساز تولید آثاری ارزشمند باشد؛ همچنین با تماشاگر همسو بوده و جلوه‌های نوین‌تری از قواعد اجرا را به همراه داشته باشد.

این نویسنده و کارگردان پیشکسوت تئاتر خاطر نشان کرد: راه‌اندازی جشنواره‌های آئینی و سنتی موجب جان گرفتن مقوله نمایش‌های سنتی شده است.

‌وی با بیان اینکه جوشش و غیرت ملی در زمینه تداوم نمایش‌های سنتی و آئینی مورد نیاز و توجه است، عنوان کرد: هنرمندان و پیشکسوتان در تدارک نگارش و نوشتن عناوین و شرح درس هستند تا بتوان در این حوزه گام برداشت.

توجه به میراث هنری ایران لااقل در داخل 

ابراهیم گله‌دارزاده، مدرس دانشگاه و پژوهشگر در حوزه ادبیات نمایشی می‌گوید: نمایش روحوضی دوران بدی را سپری می‌کند و زمان نجات این نمایش از مرگ حتمی فرا رسیده است.

وی با تاکید بر اینکه باید هنرهای نمایشی ایرانی مورد توجه ویژه قرار گیرد، افزود: در تمامی نقاط جهان به محض تقاضا برای اجرای نمایش‌های سنتی بخش دولتی وارد عمل شده و از هنرمندان حمایت می‌کند؛ لااقل به میراث هنری ایران در خود ایران باید توجه شود پیش از آنکه به عنوان یک کالای در جهت جذب گردشگر در کشورهای همسایه به فروش برسد.

گله‌دارزاده خاطر نشان کرد: توجه به نمایش‌های ایرانی در واقع آشنایی نسل امروز و نسل‌های آینده نسبت به هنرهای قدیمی و کهن است.

این مدرس دانشگاه و پژوهشگر در حوزه ادبیات نمایشی با اشاره به دو جریان اثرگذار در کمرنگ شدن نمایش‌های تخت‌حوضی، عنوان کرد: در دوران پهلوی اول و دوم به پیکره هنر نمایشی تخت‌حوضی و تعزیه ضربه‌ای اثرگذار وارد شد؛ «تعزیه در آن دوران ممنوع شد و سیاه‌بازی و نمایش‌های شادی‌آور به دلیل لحن انتقادی به بن‌بست رسید و همین موارد موجب بروز آسیب‌هایی به بدنه این هنر قدیمی و دیرینه شد».

گله‌دارزاده افزود: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی برگزاری جشنواره‌های آئینی و سنتی موجب رشد کمی این نوع نمایش شد اما رشد کیفی آن همچنان با عقب‌افتادگی مواجه است؛ رشد کیفیت وظیفه‌ای سنگین است که از عهده یک جشنواره خارج است و باید وزارت علوم و دیگران هم کمک کنند.

وی ادامه داد: با حذف دروس مربوط به فرهنگ و سنت نمایشی بومی ایران از دانشگاه‌های هنری کشور، نه تنها تلاشی در جهت رشد و اشاعه نمایش ایرانی نمی‌بینیم بلکه دانشگاه‌ها گویی می‌کوشند از زیر بار هنر ایرانی شانه خالی کنند.

دغدغه حفظ این میراث ناملموس فرهنگی 

این مدرس دانشگاه و پژوهشگر در حوزه ادبیات نمایشی تاکید کرد: خیمه شب‌بازی و سیاه‌بازی از هنرهای ارزشمندی به شمار می‌رود که مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفته است و آموزش تعزیه و نمایش‌های تخت‌حوضی و کهن باید مورد توجه وزارت علوم قرار گیرد.

وی یادآور شد: شاگردانی باید در زمینه نمایش‌های قدیمی از جمله خیمه‌شب بازی و سیاه‌بازی تربیت شوند زیرا این نوع هنر حاصل مجموعه اعتقادها، خلاقیت‌ها و باورهای فرهنگی چند هزار ساله زندگی ایرانیان است.

روحوضی به کالای موزه‌ای تبدیل نشود

این مدرس دانشگاه و پژوهشگر در حوزه ادبیات نمایشی ضمن اشاره به آخرین نفس‌های این هنر چندهزارساله، اظهار داشت: بی‌توجهی موجب از بین رفتن هنرهای سنتی و قدیمی می‌شود و همین امر اهتمام جدی همه مسئولان و دستگاه‌های مربوطه را برای حمایت این بخش می‌طلبد.

وی یادآور شد: کاش نمایش‌ها هم مثل خشت‌ها و سنگ‌های باستانی به چشم می‌رسید تا در حفظ و نگهداری آن بکوشیم تا نسل‌های بعد از ما این سوال را نپرسند که وقتی هنرهای نمایشی ایرانی آخرین نفس‌ها را می‌کشید چه کردید؟

تغییر سبک‌زندگی نباید آسیبی به نمایش روحوضی بزند

یک جامعه‌شناس نیز معتقد است که تغییر سبک زندگی و جامعه شهری نباید آسیبی به نمایش روحوضی بزند زیرا در همه دنیا برای نگهداری و حفاظت از فرهنگ کهن و دیرینه کشورها تلاش می‌شود تا آثار و نمایش‌های آنان جاودان بماند.

مصطفی اقلیما افزود: در واقع نمایش روحوضی به مشکلات جامعه در قالب شوخی و طنز می پردازد و همین موضوع سبب جذابیت و گرایش مردم به این نوع نمایش شده است.

این جامعه‌شناس خاطر نشان کرد: سنت‌های کهن و قدیمی افتخاری بزرگ برای هر ملت به شمار می‌رود زیرا نشان‌دهنده تمدن و فرهنگ دیرینه آن جامعه محسوب می‌شود.

وی افزود: طنزگونه بودن این نوع نمایش‌ها علاوه بر بازگو کردن بسیاری از مسائل و معضلات اجتماع، موجب افزایش مخاطب نیز شده است.

امروزه جای نمایش تخت حوضی خالی است تا برای ساعتی تمامی مشکلات و غم‌های ناشی از زندگی شهری و ماشینی فراموش شود؛ نیاز و خواست هنرمندان نمایش تخت‌حوضی و سیاه‌بازی نیز حمایت همه‌جانبه از این هنر قدیمی است اما به نظر می‌رسد اجرای این نوع از نمایش در بستر فضای مجازی از سوی فعالان این بخش نیز می‌تواند راهگشا باشد؛ به ویژه آنکه به دلیل شیوع ویروس کرونا، مردم از تجمع در مراکز تفریحی و هنری خودداری می‌کنند.