امام رئوف و اسلام رحمانی

چکیده :انحصارگرایی از نظر روان شناختی ریشه در خودخواهی و خودبرتربینی دارد که سرچشمه بسیاری بد اخلاقی ها است. امام رضا (ع) چنان که در تحف العقول گزارش شده، ویژگی های انسان خردمند را چنین بیان داشته است: "خرد انسان مسلمان کامل نگردد مگر آن که ده خصلت در او باشد، از او امید خیر برود (به خیر او امید داشته باشند) از بدی او در امان باشند، خوبی اندک دیگری را بسیار داند و خوبی بسیار خود را کم شمارد. هرچه از او خواهند، دلتنگ نشود....

سیدعلی میرموسوی

در شرایط کنونی که برداشتهای رادیکال و خشن از اسلام، با سلب آسایش و فرصت زندگی آزاد از افراد، اسلام هراسی و اسلام گریزی را در پی داشته است، سخنان و سیره حضرت امام علی بن موسی الرضا (ع) که به «امام رئوف» اشتهار دارند، وجهی رحمانی از اسلام را به نمایش می گذارد که با خردمداری و رواداری همراه است.

ابراهیم بن عباس از یاران امام، شخصیت او را این گونه معرفی کرده است: “هیچ کس را فاضلتر از ابوالحسن الرضا ع نه دیده ام و نه شنیده ام. هرگز ندیده ام با سخن گفتن به کسی جفا کند، ندیدم کلام کسی را قطع کند تا خود آن شخص از گفتن فارغ شود، هیچ گاه حاجتی را که می توانست برآورده سازد رد نمی کرد، هرگز پاهایش را پیش کسی که نشسته بود دراز نمی کرد، ندیدم به یکی از دوستان و خادمانش دشنام دهد، هرگز ندیدم که آب دهان به بیرون افکند یا در خنده اش قهقهه بزند، بلکه خنده اش تبسم بود. چنان بود که اگر تنها بود و غذا برایش می آوردند، غلامان و خدمت گزاران و حتی دربان و نگهبان را بر سفره خویش می نشانید و با آن ها غذا می خورد، شب ها کم می خوابید و بسیار روزه می گرفت”.

ارائه چهره ای خشن از اسلام، در نوع رویکرد به دین و آموزه های دینی ریشه دارد. رویکرد خردمدار و عقل گرا که می کوشد آموزه ها و تعالیم دینی را به گونه ای تفسیر کند با خرد انسانی در تعارض نیفتد، چهره ای رحمانی از اسلام ترسیم می کند. امام رضا(ع) در شرایطی که جدالی داغ بین گروه های مختلف کلامی و مذاهب مختلف فقهی جریان داشت، می کوشید تفسیری از اسلام ارائه کند که با معیارهای عقلانیت و خرد زمانه وی پذیرفتنی باشد. در مسائل مناقشه برانگیز مانند جبر و اختیار، معرفت الهی و خلق قرآن زمانه اش، سخنی جدید برای گفتن و استدلال تازه ای برای شنیدن داشت، و اهل گفتگو بود و از آن هراسی به خود راه نمی داد.
دومین عامل خشونت دینی، انحصارگرایی است. انحصارگرایی یعنی خود را بر موضع حق نشاندن و دیگری را ناحق و باطل دانستن. فرد انحصارگرا خودش را ارزشمندتر از دیگران می داند و برداشت خویش را در قیاس با برداشت دیگران، تنها برداشت حق جلوه می دهد و دیگران را متهم به بطلان و ناحق بودن می کند. به گفته قرآن انحصار گرایان اگر حق به جانب شان باشد با قیافه حق به جانب از آن دفاع می کنند ولی اگر خلاف برداشت آنها مطرح شود، آن را دروغی قدیمی می خوانند. چنین نگرشی خاستگاه استبداد دینی است که به گفته نایینی “مفت خواران معمم و کلاهی” از آن پشتیبانی می کنند.

انحصارگرایی از نظر روان شناختی ریشه در خودخواهی و خودبرتربینی دارد که سرچشمه بسیاری بد اخلاقی ها است. امام رضا (ع) چنان که در تحف العقول گزارش شده، ویژگی های انسان خردمند را چنین بیان داشته است: “خرد انسان مسلمان کامل نگردد مگر آن که ده خصلت در او باشد، از او امید خیر برود (به خیر او امید داشته باشند) از بدی او در امان باشند، خوبی اندک دیگری را بسیار داند و خوبی بسیار خود را کم شمارد. هرچه از او خواهند، دلتنگ نشود. در عمر خود از پی علم رفتن خسته نگردد. فقر در راه خداوندش از توانگری نزد او محبوب تر باشد. خواری در راه خدایش از عزت با دشمنش محبوبتر باشد. گمنامی را از شهرت خواهان تر باشد” سپس فرمود:” دهم”دهم چیست؟ پرسیدند یابن رسول الله دهمین خصلت چیست؟ فرمود: “این که احدی را نبیند جز آن که گوید: “او از من بهتر و پرهیزکارتر است” و چون مردی که از او بدتر و پست تر باشد، ببنید، بگوید: “شاید باطن او بهتر باشد” و این خوش باطنی برای او بهتر باشد و خوبی من ظاهر است”.

در واقع «بنیان اخلاق» بر چنین نگرشی استوار است. به گفته کانت : “تا زمانی که ما خودمان را ارزشمندتر از دیگران می دانیم، نمی توانیم دم از اخلاق بزنیم”. هنگامی می توان از اخلاق سخن گفت که برای دیگران ارزشی همسان خودمان بپذیریم. در پرتو این نگرش می توان حق برداشت متفاوت را برای دیگری شناسایی کرد و حق او را در فهم و تفسیر دین بسان خود پذیرفت. در این صورت رواداری امکان پذیر می شود.

امام رضا (ع) چنانکه در تحف العقول گزارش شده در توصیف مومن به سه ویژگی اشاره کرده اند: “مؤمن، مؤمن نگردد مگر آن که در او سه خصلت باشد: سنتی از پروردگارش؛ و سنتی از پیامبرش؛ و سنتی از امامش. سنت پروردگارش «راز پوشی» است. و سنت پیامبرش «مدارا با مردم» اما سنت امامش «شکیبایی» در سختی و تنگی است”. علی بن شعیب می گوید: بر ابو الحسن الرضا وارد شدم به من فرمود: “علی، زندگی چه کسی بهتر است؟” گفتم: “سرورم شما بهتر از من می دانید”. فرمود: “ای علی کسی که دیگری در زندگی او خوش زید (یعنی زندگی او سبب سختی و مشکلاتی برای افراد دیگر نباشد.) ای علی، زندگی چه کسی بدتر است؟” گفتم: “شما بهتر می دانید” گفت: “کسی که دیگری در زندگی اش زندگی نکند” (زندگی او سبب بشود که دیگران به مشکلات گرفتار شوند) “.