میهمان آسمان تابستان: درباره‌ دنباله‌دار «نئووایز»

دنباله‌دار نئووایز (با نام کامل C/2020 F3 NEOWISE)، میهمان این شب‌های آسمان بامدادی، می‌رود تا طی هفته‌های آتی به درخشان‌ترین دنباله‌دار یک دهه‌ی اخیر بدل بشود. دنباله‌داری که چه بسا در شب‌های پیش رو بتوان آن را در زیر آسمان‌هایی تاریک، با چشم غیرمسلح هم مشاهده کرد، از هم‌اکنون به سوژه‌ای جذاب برای عکاسان آسمان شب بدل شده است. یادداشت حاضر، مقدمه‌ای‌ست علمی بر نحوه‌ ظهور و تحول دنباله‌دارها در آسمان، و راهنمایی‌‌ عَملی برای رصد و عکاسی از این دنباله‌دار خاص.

دنباله‌دار نئووایز در آسمان یوتا. منبع: ناسا

پیش‌تر در طول همین سال میلادی جاری انتظار می‌رفت تا دنباله‌دارهای دیگری به درخشندگی و موقعیت فعلی نئوواویز برسند، اما چنین نشد. دنباله‌دار اطلس (با نام کامل C/2019 Y4 ATLAS) که پس از کشف آن در اواخر سال ۲۰۱۹، انتظار می‌رفت با نزدیک‌تر شدن به خورشید، به یکی از درخشان‌ترین دنباله‌دارهای قرن بدل بشود، در روز دوم فروردین هسته‌اش شروع به واپاشی کرد و درخشندگی دنباله‌دار به سرعت رو به کاهش گذاشت. همینطور دنباله‌دار سوآن (با نام کامل C/2020 F8 SWAN) نیز که از قضا سه روز بعد از فروپاشی هسته‌ی اطلس کشف شد، اما تصور می‌رفت آن نیز در کمتر از سه ماه، به سرنوشتی مشابه اطلس دچار شده باشد.

هسته‌ فروپاشیده‌ دنباله‌دار اطلس در اول و چهارم اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۹ از دید تلسکوپ فضایی هابل

با این‌حال، دنباله‌دار نئووایز در سیزدهم تیرماه، با عبور از نزدیک‌ترین فاصله‌اش تا خورشید (۴۳ میلیون کیلومتر)، به سلامت از مهلکه در رفت و هم‌اینک در حال نزدیک شدن به زمین است تا در روز اول مرداد، به نزدیک‌ترین فاصله‌اش تا ما (۱۰۳ میلیون کیلومتر) برسد.

نئووایز از رده‌ی دنباله‌دارهای به‌اصطلاح «بلنددوره» است، که هر ۶۸۰۰ سال از نزدیکی خورشید عبور می‌کند. دنباله‌دارهای بلنددوره، با توجه به مختصات مداری‌شان، معمولاً از فاصله‌ای نسبتاً نزدیک از کنار خورشید عبور می‌کنند (آن‌قدر که به بعضی از آنها اصطلاح «خورشیدخراش» اطلاق می‌شود). با توجه به ماهیت سنگی-یخی این اجرام، چنین عبوری هر بار با از دست رفتن بخش قابل توجهی از جرم دنباله‌دارها در نتیجه‌ی تصعید یخ‌های سطحی‌شان همراه است؛ جرمی که ما آن را به هیأت دنباله‌ای چسبیده به هسته‌ی دنباله‌دار می‌بینیم.

خوشبختانه تراکم هسته‌ی نئووایز (برخلاف اطلس و سوآن) آن قدری هست که دست‌کم در این دفعه عبورش از کنار خورشید، آسیبی جدی به آن وارد نیامده باشد. در نتیجه، آنچه این شب‌ها، دقایقی مانده به طلوع آفتاب، در آسمان پیداست، دنباله‌داری است با هسته‌ای نسبتاً درخشان (قابل رؤیت با چشم غیرمسلح) و دنباله‌ای نسبتاً واضح (که تنها در صورت عکاسی از آن، قابل رؤیت خواهد بود).

دنباله‌دارها به عنوان دست‌نخورده‌ترین اجرام منظومه‌ شمسی‌، همچون جعبه‌جواهراتی حاوی اطلاعاتی ارزشمند راجع به پیشینه‌ی این منظومه‌اند. اگرچه بررسی نزدیک دنباله‌دارهایی همچون نئووایز، به دلیل تازه‌یاب بودن‌‌شان و پنجره‌ی زمانی ِ کوتاه موجود، میسر نیست؛ اما در طول چنددهه‌ی گذشته، چندین فضاپیما به ملاقات تعدادی از این دنباله‌دارها رفته، و اطلاعاتی ارزنده و هنگفت را از آنها جمع آورده‌اند – از جمله فضاپیمای اروپایی «روزتا» و سطح‌نشین «فیله» در قلمدوش آن، که به مدت یک سال، هسته دنباله‌دار چوریوموف-گراسیمنکو را طی عبور از نزدیک‌ترین فاصله‌اش تا خورشید همراهی کرده، و تحولاتش را زیر نظر گرفتند (نگاه کنید به مقاله «اودیسه روزتا»).

منشأ دنباله‌دارهای بلنددوره، منطقه‌ای فرضی و مرموز از منظومه‌ی ما موسوم به «ابر اورت» است که همچون حبابی پراکنده، دورتادور منظومه را فراگرفته است. اگرچه هنوز هیچ مدرک مستقیمی دال بر وجود چنین ابری به دست نیامده، اما موقعیت مداری بسیاری از دنباله‌دارهای بلنددوره، حکایت از این دارد که مسیر ورودشان به منظومه، با صفحه‌ی مداری سیارات، اغلب زوایایی قابل توجه می‌سازد. لذا چنین مسیرهایی می‌بایست قاعدتاً به فضایی سه‌بعدی و کروی در اطراف منظومه ختم بشوند تا یک «کمربند» مداری در اطراف منظومه. در مقابل، دنباله‌دارهای کوتاه‌دوره (که هر ۲۰۰ سال یک‌بار یا کمتر از کنار خورشید عبور می‌کنند)، از صفحه‌ای موسوم به «کمربند کوئیپر» در خارج از مدار نپتون نشأت می‌گیرند؛ که مشهورترین نمونه‌ی آن دنباله‌دار «هالی» با دوره تناوب ۷۶ سال است. 

چگونه می‌توان نئووایز را دید؟

دنباله‌دارها هم مثل سایر اجرام منظومه‌ی ما به جز خورشید، نوری از خود ندارند و آنچه می‌بینیم، انعکاس نور خورشید، خواه از روی هسته‌ی آنها، و خواه ابرهای غباری واقع در دنباله‌ی آنهاست. همانطور که پیش‌تر اشاره شد، همچنان‌که دنباله‌‌دار به خورشید نزدیک‌ و نزدیک‌تر می‌شود، با تصعید یخ‌های سطحی آن، هاله‌ای از غبار در اطراف هسته شکل می‌گیرد که ابعاد کلی آن بعضاً از ابعاد یک سیاره نیز بیشتر خواهد بود. این هاله، درصد بازتابندگی دنباله‌دار را به مراتب بالاتر برده، و آن را به رغم ابعاد نسبتاً کوچک هسته‌ی آن، به جرمی رؤیت‌پذیر در آسمان شب بدل می‌کند.

دنباله‌دار نئووایز بر فراز دماوند / عکس از امیرحسین ابوالفتح

اگرچه بالغ بر یک هفته از عبور دنباله‌دار نئووایز از نزدیک‌ترین فاصله‌اش تا خورشید (و لذا پرنورترین حالت آن) می‌گذرد، اما نئووایز طی روزهای آتی از دید ساکنین زمین همچنان درخشان‌تر خواهد شد، چراکه در حال نزدیک‌تر شدن به زمین است. به علاوه، در طول این شب‌ها نور مهتاب نیز در آسمان بامدادی رو به کاهش خواهد گذاشت، و در نتیجه آسمانی تاریک‌تر خواهیم داشت که بالطبع شانس رؤیت‌پذیری نئووایز را افزایش خواهد داد.

در این شب‌ها می‌توان این دنباله‌دار را دقایقی پیش از طلوع آفتاب، در جانب مشرق، و به ارتفاع یک مشت بسته‌ با بازوهای کشیده از افق مشاهده کرد. (جهت تعیین موقعیت دقیق دنباله‌دار در آسمان، می‌توانید با یک آسمان‌نمای آنلاین نظیر این لینک، موقعیت مکانی و زمانی مطلوب را وارد کرده، و از موقعیت دنباله‌دار در آسمان مطلع بشوید.) در طول هفته‌ی آتی، و از ۲۵ تیر به بعد نیز می‌توان این دنباله‌دار را در آسمان مغرب، و دقایقی پس از غروب آفتاب مشاهده کرد.

برای تشخیص بهتر جزئیات دنباله‌دار، علاوه بر نقل مکان به موقعیتی با آلودگی نوری کمتر (نظیر حاشیه شهر)، لازم است تا به ثبت تصاویری از این دنباله‌دار پرداخت، تا بتوان خاصه‌ دنباله‌ی آن را مشاهده کرد. برای این کار نیز به یک دوربین عکاسی با قابلیت نوردهی ِ دست‌کم ده ثانیه، و همچنین یک سه‌پایه برای مستقر ساختن دوربین نیاز است. گالری‌ای از عکس‌های اخیر این دنباله‌دار توسط منجمان آماتور را می‌توانید از این لینک دنبال کنید.