رهگیری هواپیمای ماهان توسط آمریکا در آسمان سوریه؛ چه چیز غیرقانونی بود؟

حق نشر عکس Getty Images

یک فروند هواپیمای مسافربری شرکت هوایی ماهان که از تهران عازم بیروت بود، شامگاه پنجشنبه دوم مرداد در آسمان سوریه از سوی دو فروند جنگنده آمریکا رهگیری شد. در پی این رهگیری، خلبان هواپیما به یک باره ارتفاع خود در آسمان را کم کرد که به دلیل فشار ناشی از آن، شماری از مسافران هواپیما دچار جراحت و شکستگی شدند.

ایران فورا موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل و شورای سازمان بین المللی هوانوردی غیرنظامی گزارش داد و ایالات متحده را به نقض مقررات بین المللی متهم کرد. در برابر، ارتش آمریکا با صدور بیانیه ای بر رعایت شدن همه جوانب احتیاطی در عملیات رهگیری هواپیمای ایرانی، تاکید کرد.

• ایران در مورد مواجهه جنگنده‌های آمریکا با هواپیمای ماهان به سازمان ملل اعتراض می‌کند

رهگیری در کجا رخ داد و چرا؟

عملیات رهگیری پرواز ماهان در آسمان منطقه تنف سوریه و مجاور پادگان محل استقرار نیروهای آمریکایی عملیات "عزم راسخ" انجام شده است. تنف در نزدیکی مرز مشترک سوریه، عراق و اردن است و یک منطقه عاری از درگیری است به این معنی که نیروهای نظامی حتی کشور سوریه در آن اجازه انجام عملیات نظامی ندارند.

فرماندهی مرکزی ارتش آمریکا اعلام کرده است که هواپیمای ماهان به این منطقه نزدیک شده بود و دو جنگنده‌ای که مشغول گشت‌زنی عادی بر فراز منطقه بوده اند با اطلاع از نزدیک شدن آن به آسمان پایگاه نظامی آمریکا، تلاش به تماس رادیویی با خلبان هواپیمای ماهان می‌کنند اما با بی‌جواب ماندن این تماس، دست به شناسایی بصری هواپیما می‌زنند اما این رهگیری و شناسایی با فاصله امن دست کم هزار متری انجام شده و پس از اطمینان از مسافری بودن هواپیما از آن فاصله گرفته شده است.

عملکرد خلبان هواپیمای ماهان چه بود؟

خلبان هواپیمای مسافربری خطوط هوایی ماهان بر خلاف ادعای بی پاسخ ماندن تماس رادیویی از سوی آمریکا، مدعی است که با خلبانان جت جنگنده آمریکایی صحبت کرده است اما از بیم برخورد هواپیما با جنگنده‌های آمریکایی که در ارتفاع بسیار بالا پرواز می‌کردند، به سرعت ارتفاع خود را کم کرده است. هواپیما در این لحظه با کاهش غیرمنتظره حدود ۱۲۰ پا از ارتفاع پس از چند ثانیه مجددا از ارتفاع قبلی خود هم بالاتر رفته است.

حق نشر عکس FARS Image caption هواپیمای رهگیری شده ماهان پس از بازگشت از بیروت در باند فرودگاه امام خمینی

کاهش ناگهانی و سپس ارتفاع گیری مجدد هواپیما در شرایطی که مسافران در انتظار چنین وضعیتی نبودند و اجازه داشته‌اند کمربندها را باز و از صندلی‌های خود بلند شوند، موجب از دست رفتن تعادل و همچنین برخوردهای شدید فیزیکی شده که برخی از مسافران را مجروح کرده و حتی موجب شکستگی شده است.

هواپیما پس از این تغییرات غیرمنتظره و ناگهانی به پرواز خود به سوی فرودگاه بیروت ادامه داده و پس از خروج مسافران دوباره به سمت تهران بازگشته است.

چه نکاتی مبهم است؟

ایالات متحده مدعی نشده که هواپیمای ماهان از کریدور بین‌المللی هوایی از پیش مشخص شده خارج شده باشد.

در حالی که خلبان ماهان گفته با خلبانان جنگنده‌های نیروی هوایی آمریکا مکالمه داشته، فرماندهی مرکزی ارتش ایالات متحده می‌گوید تماس‌ها با هواپیمای ماهان بی‌پاسخ مانده بوده و به همین دلیل جت‌های جنگنده عملا مجبور به بررسی فیزیکی هواپیما شده‌اند.

• توضیح آمریکا در مورد پرواز جنگنده این کشور در مجاورت هواپیمای ماهان

مشخص شدن ابهامات در این دو زمینه، می‌تواند پاسخ به تخلفات احتمالی را به صورت قطعی ممکن کند اما بر اساس همین اطلاعات موجود می‌توان گفت چه عملی می‌تواند مصداق تخلف و حتی عمل غیرقانونی باشد و چه عملی یک عملیات عادی در ناوبری هوایی محسوب می‌شود.

رفتار جت‌های جنگنده آمریکا یا هواپیمای ماهان غیرقانونی بوده؟

اگر هواپیمای ماهان در مسیر بین‌المللی از پیش اعلام شده در حال پرواز بوده، دستیابی به اطلاعات هواپیما و سایر جزئیات از جمله شماره ثبت و نوع آن به راحتی ممکن بوده و حتی موضوع قابل استعلام از نهاد هواپیمایی غیر نظامی سوریه بوده است.

در صورتی که هواپیمای ماهان از مسیر مشخص شده پروازی منحرف شده باشد، نیروهای آمریکایی می‌توانسته با تماس فوری رادیویی ضمن استعلام مشخصات هواپیما، دلیل انحراف را جویا شوند و از خلبان بخواهند که فورا به کریدور از پیش مشخص بین‌المللی که ماهان باید از قبل مجوز عبور آن را گرفته باشد، بازگردد.

در صورتی که خلبان به این تماس پاسخ داده باشد و مسیر خود را فورا تصحیح کند، موضوع خاتمه یافته است اما جت‌های جنگنده آمریکا که از قبل در حال ماموریت در آسمان بوده‌اند، به هواپیما نزدیک شده‌اند. اگر ادعای خلبان ماهان دقیق باشد و او به تماس جنگنده‌های آمریکایی پاسخ داده باشد و در مسیر بین‌المللی هوایی خود در حال حرکت بوده، ایجاد مزاحمت برای آن از سوی نیروی هوایی آمریکا می‌تواند مصداق تخلف از مقررات بین‌المللی در حفظ ایمنی هواپیماهای غیرنظامی باشد.

حق نشر عکس Getty Images Image caption در صورتی که کاهش یکباره ارتفاع از سوی هواپیمای ماهان به دلیل سرپیچی از دستور احتمالی باشد که جنگنده‌های آمریکایی به آن دادند، خلبان مرتکب تخلف از قوانین بین‌المللی و مقررات ایمنی پرواز شده

در صورتی که خلبان ماهان به تماس پاسخ نداده باشد یا نتوانسته باشد تماس گیرندگان را از نوع پرواز مطلع کند، یا از فرمانی که به او داده شده تخطی کرده باشد یا در مسیر اعلام نشده بین‌المللی به پرواز ادامه داده باشد، نزدیک شدن جنگنده‌های آمریکایی برای مشاهده هواپیما از جمله آرم شرکت هوایی و شماره ثبت بین‌المللی آن که روی بدنه درج است و تطبیق آن با اطلاعات ثبت شده پروازی یا اظهارات خلبان، با رعایت تمام تمهیدات ایمنی، لزوما نقض مقررات بین‌المللی هوانوردی غیرنظامی محسوب نمی‌شود.

اما در صورتی که کاهش یکباره ارتفاع از سوی هواپیمای ماهان به دلیل سرپیچی از دستور احتمالی باشد که جنگنده‌های آمریکایی به آن دادند، خلبان مرتکب تخلف از قوانین بین‌المللی و مقررات ایمنی پرواز شده چرا که با تمرد از هواپیماهای نظامی، جان مسافران را به خطر انداخته و با کم کردن یکباره ارتفاع در شرایطی که فرصت اعلام آن به مسافران وجود نداشته، تهدیدی علیه سلامت و جان آنها به وجود آورده است.

بگذر از پست توییتر شماره از @bbcpersian

گفت‌وگو با فرهاد کاشانی، خلبان و کارشناس پرواز درباره حادثه هواپیمای مسافربری ماهان بر فراز سوریه pic.twitter.com/2WQ8qyEdvb

— BBC NEWS فارسی (@bbcpersian) ۳ مرداد ۱۳۹۹

پایان پست توییتر شماره از @bbcpersian

چرا شرکت ماهان زیر ذره‌بین قرار گرفته؟

شرکت هواپیمایی ماهان به طور معمول در پروازهای خود به عراق، سوریه و لبنان مهمات و نظامیان ایرانی را جا به جا می‌کند. این احتمال هم وجود دارد که با نزدیک شدن جت‌های جنگنده آمریکا به هواپیمایی که در نزدیکی مرز عراق و اردن در آسمان سوریه بوده خلبان از بیم مجبور شدن به فرود اضطراری و بازرسی هواپیما و توقیف بار و نظامیان احتمالی سوار بر آن، دست به مانورهایی زده که رهگیری آن از سوی جت‌ها را منتفی یا منصرف کند.

این موضوع از سوی شرکت مالک هواپیما و سازمان هواپیمایی کشوری در ایران قابل پیگیری است و در صورتی که خلبان از دستور جنگنده‌ها تمرد نکرده و صرفا بر اساس تصمیم آنی از ارتفاع کم کرده باشد، مرتکب تخلف ایمنی پرواز و نه لزوما مقررات بین المللی شده است.

هواپیمای ماهان به دلیل سابقه‌ای که از خود در حمل ادوات نظامی با هواپیمای غیر نظامی ساخته، متحمل تحریم‌های ایالات متحده شده و امکان سفر به بسیاری از شهرهای اروپایی را از دست داده است. این وضع باعث شده بود در دوره ای، عراق هواپیماهای این شرکت را که از آسمانش عبور می‌کردند به طور مداوم مجبور به فرود و بازرسی کند. این وضع محتوی هواپیماهای عبوری ماهان را برای کشورهای ثالث حتی کشوری چون عراق، مشکوک و غیرقابل اطمینان کرده است.

سرتیپ پاسدار نصرت الله حسینی پور، از فرماندهان نیروی قدس، شاخه برون مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی آبان سال گذشته گفته بود که "در جابجایی نیروها به سوریه فقط هواپیمای غول پیکر ماهان بود که به داد ما می‌رسید، زیرا زیر رگبار دشمن وارد فرودگاه دمشق می‌شد و نیروها را پیاده می‌کردند".

امیر اسدالهی، خلبان هواپیمای ماهان هم به تازگی با ذکر خاطره ای توضیح داده است که چطور با هواپیمای غیرنظامی این شرکت هوایی قاسم سلیمانی فرمانده سابق نیروی قدس را همراه با هفت تن بار ممنوعه که منظور از آن سلاح و مواد قابل انفجار است، همراه با مسافر غیر نظامی به سوریه برده است.

• خلبان ماهان: با قاسم سلیمانی بار ممنوعه به سوریه بردیم
• پرواز در غبار؛ هواپیمایی ماهان متعلق به کیست؟

حمل مواد منفجره، سلاح و ادوات نظامی با هواپیمای مسافری غیرنظامی به دلیل تهدیدات بالقوه ای که علیه جان غیرنظامیان می‌آفریند، ممنوع است و یک تخلف بزرگ در هوانوردی غیرنظامی محسوب می‌شود.