بدرالزمان قریب، مرجع شناخت زبان سُغدی

دکتر بدرالزمان قریب، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، زبان‌شناس و استاد دانشگاه، در سن ۹۱سالگی درگذشت. او که در  سال  ۱۳۰۸ در یک خانواده اراکی در تهران متولد شده بود مرجع شناخت زبان سُغدی‌ها در ایران و در خارج از ایران بود.

دکتر بدرالزمان قریب، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، زبان‌شناس و استاد دانشگاه فقید

بدرالزمان قریب در آغاز سال ۱۳۴۰ بعد از آنکه تحصیلاتش در زبان انگلیسی و فارسی را در تهران به پایان رساند، برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و در دانشگاه کالیفرنیا پایان‌نامه دکتری خود را با عنوان «تحلیل ساختاری فعل در زبان سُغدی» نوشت. او پس از بازگشت به ایران در دانشگاه‌های شیراز و تهران به تدریس پرداخت و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و مدیر گروه گویش‌شناسی شد.

زبان‌های خاموش، یوهان فریدریش (ترجمه، با همکاری یداللّٰه ثمره)، داستان تولد بودا به روایت سُغدی، فرهنگ سُغدی (سُغدی ـ فارسی ـ انگلیسی)، تاریخچۀ گویش‌شناسی در ایران، مطالعات سُغدی و پژوهش‌های ایرانی باستان و میانه از دیگر آثار اوست.

سغد یک تمدن باستانی در فرارود بود که از تاجیکستان تا شرق ازبکستان و غرب قرقیزستان و جنوب قزاقستان را دربرمی‌گرفت. این تمدن اما مرزهای مشخص نداشت، بلکه از شبکه‌ای از دولت‌شهرها ایجاد شده بود و علاوه بر خاک اصلی ایران، با سرزمین‌هایی مانند امپراتوری روم، هند، هندوچین (آسیای جنوب شرقی) و چین در ارتباط بود.

بازرگانان سغدی بعد از حمله اسکندر بر جاده ابریشم مسلط شدند و با امپراطوری چین در ارتباط قرار گرفتند. دره زرافشان که بعدها به نام سغدی «سمرقند» نامیده شد، روزگاری یکی از حاصلخیزترین مناطق جهان بود. زبان سغدی نیز با زبان‌های شرق ایران مانند باختری، خوارزمی، سکاییِ ختنی و زبان‌های امروزی مانند آسی و پشتو خویشاوند بود. یغنابی‌ها که در استان سغدِ تاجیکستان زندگی می‌کنند، هنوز به یکی از لهجه‌های این زبان سخن می‌گویند.

مقالات فارسی بدرالزمان قریب

•طلسم باران از یک متن سغدی، نشریۀ انجمن فرهنگ ایران باستان، سال ۷، شمارۀ، (۱۳۴۸)، ۹۷-۱۰۹.
•قانون هم‌وزنی مصوت‌ها در زبان سغدی، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، سال ۲۳، شمارۀ ۴ (۱۳۵۵)، ۱۲۰-۱۳۰.
•رستم در روایات سغدی، در شاهنامه‌شناسی (تهران: بنیاد شاهنامۀ فردوسی، ۱۳۵۷)، جلد ۱، ۴۴-۵۳.
•سغدی‌ها و جادۀ ابریشم، ایران‌شناخت، سال ۵ (۱۳۶۷)، ۲۴۷-۲۸۱.
•عیسی از دیدگاه مانی، چیستا، سال ۷، شمارۀ ۸ (اردیبهشت ۱۳۶۹)، ۱۰۰۲-۱۰۰۳.
•صرف اسم در زبان سغدی، مجلۀ زبان‌شناسی، سال ۷، شمارۀ ۱ (۱۳۶۹)، ۸۹-۱۰۴.
•سغدی‌ها: آسیای میانه و جادۀ ابریشم، در یاد یار: مجموعه مقالات دربارۀ آسیای مرکزی، به کوشش •مسعود مهرابی (تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۷۲)، جلد ۱، ۱-۲۱.
•نظام فعل در زبان سغدی، مجلۀ زبان‌شناسی، سال ۱۰، شمارۀ ۱ (۱۳۷۲)، ۲-۵۴.
•تأثیر هنری و فرهنگی سغدی‌ها بر ساکنان جادۀ ابریشم، میراث فرهنگی، شمارۀ ۱۲ (۱۳۷۳).
•بلبل سغدی، چیستا، سال ۱۲، شمارۀ ۱۵ (۱۳۷۳)، ۳۳۹.
•سغدی‌ها وگسترش فرهنگ ایرانی، در س‍خ‍ن‍واره‌: پ‍ن‍ج‍اه‌و‌پ‍ن‍ج‌ گ‍ف‍ت‍ار پ‍ژوه‍ش‍ی‌ ب‍ه‌ ی‍اد دک‍ت‍ر پ‍روی‍ز ن‍ات‍ل‌خ‍ان‍ل‍ری‌، به کوشش ایرج افشار و هانس روبرت رویمر (تهران: توس، ۱۳۷۶)، ۶۱۷-۶۳۱.
•پژوهشی پیرامون روایت سغدی داستان رستم، در مهر و داد و بهار: یادنامۀ استاد دکتر مهرداد بهار، به کوشش امیر کاووس بالازاده (تهران: ان‍ج‍م‍ن‌ آث‍ار و م‍ف‍اخ‍ر ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، ۱۳۷۷)، ۲۳۳-۲۶۲.
•تحول وجه تمنایی به ماضی استمراری در زبان‌های ایرانی، در یادنامۀ دکتر احمد تفضلی، به کوشش علی‌اشرف صادقی (تهران: سخن، ۱۳۷۹)، ۲۴۵-۲۷۸.
•تاریخچۀ گویش‌شناسی در ایران، در مجموعه مقالات نخستین هم‌اندیشی گویش‌شناسی ایران، به کوشش حسن رضایی باغ‌بیدی (تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، گروه نشر آثار‏، ۱۳۸۱)، ۴۷۳-۴۸۴.
•خفتگان افسوس (اصحاب کهف) به روایت سغدی، در محقق‌نامه: م‍ق‍الات‌ ت‍ق‍دی‍م‌ ش‍ده‌ ب‍ه‌ اس‍ت‍اد دک‍ت‍ر م‍ه‍دی‌ م‍ح‍ق‍ق‌، به اهتمام بهاءالدین خرمشاهی و جویا جهانبخش (تهران: س‍ی‍ن‍ان‍گ‍ار، ۱۳۸۱)، جلد ۲، ۱۰۱۵-۱۰۱۹.
•گذشتۀ نقلی و بعید متعدی در سغدی و شباهت آنها با برخی از گویش‌های ایرانی نو، گویش‌شناسی (ضمیمۀ نامۀ فرهنگستان)، شمارۀ ۲ (۱۳۸۳)، ۵۴-۶۵.
•سغد ایران شرقی، در نامۀ ایران: مجموعه مقاله‌ها، سروده‌ها و مطالب ایران‌شناسی (تهران: اطلاعات، ۱۳۸۵).
•نقش سغدی‌ها در حفظ و گسترش فرهنگ ایرانی، گزارش فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شمارۀ ۲ (بهار ۱۳۸۵)، ۱۰۱-۱۱۷.

محمدجعفر یاحقی، عضو پیوسته فرهنگستان در مصاحبه با خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا) درباره تلاش بدرالزمان قریب در پژوهش‌های مربوط به زبان سغدی می‌گوید:

«این زبان یکی از زبان‌های قدیمی ایرانی است که در منطقه‌ای محدود در یک دره کوهستانی در تاجیکستان تعدادی گویش‌ور دارد و در حال انقراض است. خانم دکتر قریب سال‌ها در زمینه زبان سُغدی کار و فرهنگ لغات سُغدی را جمع‌آوری کردند که مرجع معتبری در مطالعات ایران‌شناسی به خصوص برای خارجی‌ها است. ایرانی‌ها شاید خیلی قدر این کتاب و علم را ندانند چون چندان با زبان سُغدی آشنا نیستند، ولی من دیده‌ام که دانشمندان اروپایی چقدر به این کتاب و آثار خانم قریب استناد می‌کنند.»

بدرالزمان قریب با انجمن زبان‌شناسی ایران هم همکاری تنگاتنگی داشت. مصطفی عاصیمی، استاد پژوهشگاه علوم انسانی و رئیس پیشین انجمن زبان‌شناسی ایران در این‌باره می‌گوید:

«مرحوم قریب با انجمن زبان‌شناسی ایران هم همکاری داشتند و با علاقه در جلسات انجمن شرکت می‌کردند و هر بار که از ایشان دعوت می‌شد در مراسمی تشریف بیاورند با روی باز استقبال می‌کردند. ایشان نقش اثرگذاری در زبان‌شناسی ما داشته‌اند.»

بدرالزمان قریب جزو چهره‌های ماندگار ایران شناخته شده است.

برای شناخت بهتر آثار و خدمات او می‌توان به این منابع مراجعه کرد:

• جشن‌نامه دکتر بدرالزمان قریب ، به کوشش زهره زرشناس و ویدا نداف (تهران: طهوری، ۱۳۸۷)

•  «زندگی‌نامه و خدمات علمی و فرهنگی دکتر بدرالزمان قریب» (تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ۱۳۹۳)

•  نامه قریب: ویژه‌نامۀ گرامی‌داشت مقام علمی دکتر بدرالزمان قریب، به کوشش علیرضا هاشمی‌نژاد (کرمان: دانشگاه باهنر، ۱۳۹۴)

•  بانویی میان زبان‌های خاموش: یادنامۀ دکتر بدرالزمان قریب، گردآوردۀ سمیه‌سادات هاشمی (تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، ۱۳۹۷)