حوادثی که نیترات آمونیوم به راه انداخت: از تگزاس سیتی تا بیروت

در پی سخنان نخست وزیر لبنان در این زمینه که ماده نیترات آمونیوم در انبارهای نزدیک به لنگرگاه بیروت به احتمال زیاد عامل انفجارهای مهیب عصر سه‌شنبه چهاردهم مرداد در این بندر بود، دولت لبنان با برپایی کمیسیون تحقیق قول داده است که گزارش اولیه را در مورد این رویداد در پنج روز منتشر کند. حسن دیاب، نخست وزیر، چند بار تاکید کرده است که عوامل ذیربط در این اهمالِ جنایتکارانه شناسایی شده و با آنها شدیدا برخورد خواهد شد.  مقامات لبنان، از وجود ۲۷۵۰ تن نیترات آمونیوم در انبارهای بیروت که سال‌ها به حال خود رها شده بود، سخن گفته‌اند. به نوشته رسانه‌های لبنان، این مواد از سال ۲۰۱۳ در این انبارها بود؛ مدیرکل گمرکات لبنان اختلافات میان طرف‌های معامله بر سر معامله این مواد را دلیل بودن آن در انبارها ذکر کرده و مدیر کل امنیت لبنان گفته است که مواد از سال‌ها قبل مصادره شده بود. دلیل هر چه که باشد عواقبی بشدت هولناک برجای نهاده است؛ نیمی از شهر را ویران کرده؛ ابعاد ویرانی بندر و لنگرگاه شدیدترین ضربه به لبنان حتی در قیاس با جنگ‌های داخلی پنج دهه پیش توصیف شده؛ حدود سیصد هزار تن بی‌خانمان شده و مقامات اذعان دارند که با یافتن اجساد بیشتر در آواربرداری‌های روزهای آتی، شمار قربانیان ممکن است بسیار فراتر از رقم یکصد کشته‌ای باشد که تا بامداد چهارشنبه ۱۵ مرداد اعلام شده بود. هراس خانواده‌ها از سرنوشت ناپدیدشدگان ظاهرا موید این نگرانی است که قربانیان زیادی هنوز زیر آوار صدها ساختمان بزرگ و کوچک گیر کرده و ممکن است جان داده باشند. وجود چهار تا پنج هزار زخمی این رویداد نیز مصیبتی بزرگ برای سیستم بهداشت و درمان لبنان است که تا پیش از این فاجعه هم زیر بار فقر و فلاکت شدید اقتصادی، کاهش ارزش لیر، تحریم‌ها، تظاهرات دامنه‌دار مردم فقیر و عصیان زده و به تازگی هم به دلیل بحران کرونا کمر خم کرده بود.  اگر معلوم شود نیترات آمونیوم عامل این واقعه عظیم و پر خسران بوده، سهل‌انگاری مسئولین محلی در انبار و نحوه نگهداری آن آن نقش اساسی داشته است. حوادث مرتبط با نیترات آمونیوم خبرگزاری فرانسه در گزارشی یادآوری کرده که ماده نیترات آمونیوم که معمولا در عرصه کشاورزی به عنوان کود نیتروژنی کاربرد دارد، در گذشته نیز عامل انفجارهای بشدت مرگبار در چند نقطه جهان بوده است. انفجار نیترات آمونیوم در یک کارخانه تولید کود در ایالت تگزاس آمریکا در سال ۲۰۱۳ به مرگ ۱۵ تن انجامید.  چند دهه پیش از آن، در انفجار دیگری در بندر تگزاس سیتی، در حریقی که در کشتی حامل ۲۱۰۰ تن نیترات آمونیوم رخ داد، ۵۷۱ انسان جان باختند؛ آن رویداد در سال ۱۹۴۷ یکی از مهیب‌ترین انفجارهای تاریخ آمریکا و یکی از حوادث غیرهسته‌ای آن کشور با شمار زیاد کشته‌ها بود. تولوز فرانسه در سال ۲۰۰۱ شاهد انفجاری در کارخانه شیمیایی با همین ماده بود که جان ۳۱ تن را گرفت. قرار گرفتن نیترات آمونیوم در کنار روغن‌های سوخت، ماده اشتعالی به شدت قوی ایجاد می‌کند که ترکیب آن معمولا زیر نظارت‌های دقیق، در ساخت و ساز و انفجارهای کنترل شده صنعتی و نیز در بخش معدن کاربرد دارد. اما به نوشته خبرگزاری فرانسه، گروه‌های تروریستی، از جمله طالبان در افغانستان، از این ترکیب به عنوان ماده‌ای مانند موتور انفجار استفاده کرده‌اند. همین نوع ترکیب خطرناک، در انفجار عظیم اوکلاهما سیتی در سال ۱۹۹۵ که ۱۶۸ کشته و صدها زخمی برجای نهاد، به کار رفته بود؛ تیموتی مک‌وی عامل آن رویداد به باور خود در انتقام از کشته شدن دهها تن از فرقه داوودیه، ساختمان فدرال اوکلاهماسیتی را با خاک یکسان کرد؛ اکثر قربانیان کودکان یک مهد کودک بودند. تیموتی مک‌وی و همدستانش با در هم آمیختن مواد روغنی قابل اشتعال با نیترات آمونیوم جنایتی دلهره‌آور را رقم زدند که تا پیش از حملات القاعده در آمریکا، بزرگ‌ترین رویداد تروریستی در خاک آمریکا بود و هنوز هم عظیم‌ترین جنایت این کشور به دست یک شهروند آمریکایی محسوب می‌شود. روزنامه بریتانیایی تلگراف سال ۲۰۱۵ خبر داده بود که «اطلاعات محرمانه‌ای که یک کشور خارجی» به دست اسکاتلندیارد رساند، نیروهای امنیتی بریتانیا را به کشف چهار کارگاه در حومه لندن هدایت کرد؛ در این انبارها سه تن نیترات آمونیوم در میان قالب‌های یخ یکبار مصرف بدست آمد؛ رسانه‌های بریتانیا این کارگاه‌ها را با سازمان حزب‌الله لبنان مرتبط کرده بودند. جیمی اوکسلی، متخصص شیمی در دانشگاه رودآیلند آمریکا، به خبرگزاری فرانسه گفته است که اگر ماده نیترات آمونیوم در مکانی بشدت داغ نگاهداری نشود، سخت بتوان باعث انفجار آن شد. خانم اوکسلی با اشاره به دودهای سیاه و دودهای قرمز رنگ برخاسته از انفجار بندر بیروت ارزیابی کرده که ابتدا یک انفجار کوچک رخ داده که شتاب دهنده انفجار عظیم نیترات آمونیوم شد؛ چه انفجار کوچک عامدانه چه از روی سهل‌انگاری. چون نیترات آمونیوم قابل حل شدن در آب است و تنها در کنار موادی خاص مشتعل می‌شود در خصوص نگهداری آن تاکید بر این است که از هر نوع سوخت و منابع گرما‌زا کاملا دور باشد.  کشورهای اروپایی بسیاری در کاربرد نیترات آمونیوم برای کود کشاورزی اصرار دارند که به آن کلسیم کربنات افزوده شود. در آمریکا نیز بعد از رویداد اوکلاهما سیتی در استفاده از نیترات آمونیوم سخت‌گیرانه‌تر عمل می‌شود و در چارچوب مقررات مبارزه با ترور، هر سازه و انباری که در آن بیش از ۹۰۰ کیلوگرم از این ماده باشد، زیر نظارت شدید قرار دارد. اثرات احتمالی انفجارهای بیروت بر تنش اسرائیل و حزب‌الله انفجارهای دلخراش بیروت، آنهم در فاصله‌ای بسیار کوتاه تا شمال اسرائیل، مسئولان اسرائیل را شدیدا نگران سرنوشت مخازن و کارخانه‌های شیمیایی در بندر حیفا کرده است. میکی خایموویچ، رییس کمیسیون محیط زیست در مجلس اسرائیل، چهارشنبه ۱۵ مرداد به رسانه‌های کشورش گفت هرکس که تصاویر لبنان را می‌بیند، نمی‌تواند به تکرار فاجعه‌ای مشابه در بندر حیفا فکر نکند؛ وجود کارخانه‌ها و مواد خطرناک در این شهر یک بمب ساعتی است که خواب را از چشم ما ربوده است؛ اتفاقی که در بیروت رخ داده زنگ خطری است که ممکن است برای اسرائیل نیز به صدا درآمده باشد. حسن نصرالله، دبیر کل حزب‌الله، سال‌ها پیش به اسرائیل هشدار داد که انبارهای آمونیاک حیفا در تیررس راکت‌های سازمان اوست تا اسرائیل «به عصر حجر بازگردد». او همان اصطلاح مقامات اسرائیلی را در هشدارهایشان به لبنان به کار برده بود. اسرائیل سه سال پیش مخازن آمونیاک را در حیفا تخلیه و آن را به صحرای نقب منتقل کرد اما کارخانه‌ها و کارگاه‌های تولید مواد شیمیایی بسیاری در این بندر یکی از دلایل همیشگی نگرانی مردم و فعالان محیط زیست است. گیلا گاملیئل، وزیر محیط زیست اسرائیل، یک روز بعد از انفجارهای بیروت، تاکید کرده که طرح تخلیه بندر حیفا از کارخانه‌های کنونی و ایجاد تغییرات راهبردی در این منطقه، یک ضرورت جدی است. به گفته او، نمی‌توان صدها هزار تن از مردم منطقه را با خطراتی که اکنون برای مردم بیروت روی داده، رها کرد.  انفجارهای لبنان در شرایطی رخ داد که تنش نظامی میان اسرائیل و حزب‌الله در دو هفته اخیر تشدید شده و اسرائیل سطح هشیاری نظامی را برای مقابله با «تحرکات احتمالی» حزب‌الله افزایش داده بود. دنی دنون، سفیر اسرائیل در سازمان ملل، هفته گذشته هشدار داده بود که اگر حزب‌الله به کشورش حمله کند، این سازمانِ متحد ایران این بار «زیر آوار لبنان مدفون خواهد شد»؛ مقامات لبنان نیز پیشاپیش به سازمان ملل نسبت به احتمال از بین رفتن زیرساخت‌های کشورشان در برخورد نظامی جدید اسرائیل و حزب‌الله هشدار داده بودند. کارشناسان نظامی اسرائیلی تاکید دارند که نه تنها بر اساس سخنان ارشدترین مقامات کشورشان که هر نوع ارتباط اسرائیل با رویداد بیروت را قاطعانه رد کردند، بلکه بر اساس آنچه که رخ داده، این واقعه هیچ ارتباطی با تنش اخیر اسرائیل و حزب‌الله نداشته است.  حزب‌الله نیز در بیانیه‌ خود در خصوص واقعه بیروت تنها به عمق مصیبت، آمادگی برای کمک و در اختیار گذاشتن امکانات این سازمان برای مردم لبنان اشاره دارد. رون بن‌ییشای، کارشناس با سابقه امور نظامی اسرائیل، در سایت وای.نت نوشته است که این کشور در عملیات خود حتی در مقابله با سخت‌ترین دشمنانش، بر اساس یک «اصل راهبردی» بشدت مراقب است که به جان بیگناهان و به صورت انبوه آسیب وارد نشود تا شعله آتش انتقامخواهی آنها را متوجه خود نکند.  به نوشته آقای بن‌ییشای، اسرائیل خواهان ضربه زدن به انبارهای موشکی و تسلیحاتی و کارگاه‌های دقیق‌تر کردن برد راکت‌های حزب‌الله هست اما در بندر و لنگرگاه بیروت چنین سازه‌ای متعلق به حزب‌الله وجود ندارد. رسانه‌های اسرائیلی به نقل از کارشناسان نظامی کشورشان احتمال داده‌اند که از این به بعد مردم لبنان و دولتمردان آن کشور نسبت به انبارهای راکتی و تسلیحاتی حزب‌الله حساسیت بیشتری نشان داده و خواهان دور کردن آنها از مناطق مسکونی شوند.  ژنرال ذخیره عاموس یادلین، رییس پیشین سازمان اطلاعات نظامی ارتش اسرائیل، در سایت ماکو نوشته است در وضعیت جدید بعد از فاجعه بیروت، حزب‌الله آمادگی خود را برای انجام هر اقدام احتمالی علیه اسرائیل کاهش خواهد داد و ارتش اسرائیل نیز به نوبه خود می‌تواند محتاطانه به شرایط عادی بازگردد. ژنرال بنی گانتس، وزیران دفاع و خارجه اسرائیل، دو ژنرال ذخیره بنی گانتس و گابی اشکنازی شامگاه سه‌شنبه تاکید کرده بودند که کشورشان هیچ ارتباطی با انفجارهای بیروت ندارد. روئوون ریولین، رییس جمهوری اسرائیل، نیز در پیامی به زبان عربی گفت برای گرفتن دست همسایگان رنج دیده خود در این دوره دشوار آماده‌ایم. دولت اسرائیل با رهنمود بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر، در اقدامی بی‌سابقه برای کمک‌رسانی به ویژه در زمینه درمان و بهداشت به مردم لبنان ابراز آمادگی کرده و با مقامات جهانی و سازمان ملل تماس گرفته است. نیروهای سپاه صلح سازمان ملل در قوای یونیفیل که در بیروت زخمی شدند، برای درمان به اسرائیل انتقال می‌یابند. قارچ عظیم و متراکم دود ناشی از انفجارهای سهمگین بیروت که به توصیف رسانه‌های بسیاری بی‌شباهت به قارچ مشهور ناشی از افتادن بمب هسته‌ای بر سر شهرهای ژاپن نبود، در روزی آسمان «عروس زیبای خاورمیانه» را دربرگرفت که در خاور دور، آخرین تدارکات برای آیین‌های هفتاد و پنجمین سالروز واقعه هیروشیما و ناگازاکی در جریان بود. یاد دهها هزار قربانی انفجارهای هسته‌ای ژاپن پنجشنبه شانزدهم مرداد در این کشور برگزار می‌شود. به نظر می‌رسد لبنانی‌ها نیز مانند مردم ژاپن تا مدت‌های مدید عزادار فاجعه‌ای باشند که به قول برخی از مسئولان لبنان سربرآوردن از زیر آوار آن ممکن است دیگر میسر نباشد.  دستور هری ترومن در انداختن بمب اتمی بر سر هیروشیما و ناکازاکی در آخرین روزهای جنگ جهانی دوم، ژاپن را به تسلیم کشاند و مسیر آن کشور را برای همیشه تغییر داد و دولتمردان بعدی‌‌اش را به سوی سازندگی و صلح‌خواهی هدایت کرد. باید دید این تازه‌ترین فاجعه بیروت بر وضعیت این کشور بلازده که از آغاز استقلالش در حدود هشت دهه پیش همواره قربانی نزاع‌های عمیق فرقه‌ای، مذهبی و منطقه‌ای بوده، چه اثراتی خواهد داشت.