مهر و ماه؛ رساله‌ای در حوزه اخلاق

در فرهنگ دینی مرسوم است که از سوی فقها رساله‌های توضیح‌المسائل در حوزه احکام فقهی منتشر و عرضه می‌شود. در دوران معاصر کارکرد این رساله‌های رفع نیازهای فقهی و احکامی جامعۀ دینداران است. به همین دلیل رساله‌های موجود در زمانۀ ما متمرکز بر فقه و احکام آن هستند. این در حالی است که در رساله‌های عملیۀ اولیه در جامعه شیعی، توضیح المسائل فقهی در کنار توضیح المسائل اخلاقی و عقیدتی در کنار هم آورده می‌شدند و یکسان انگاری کتاب توضیح المسائل به صرف فقه در آن دوران مرسوم نبوده است. به عنوان مثال کتاب الهدایه فی الاصول و الفروغ شیخ صدوق متشکل از دو بخش مباحث اعتقادی و فقهی است. شیخ مفید نیز در کتاب المقنعه همین راه را پیموده است. ابوالصلاح حلبی در کتاب الکافی فی الفقه و شیخ طوسی نیز در کتاب الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد و قاضی ابن براج در کتاب جواهر الفقه یا الجواهر فی الفقه به همین مشی در دو بخش مکمل فقه و اخلاق و عقیده کتاب های توضیح المسائلی خود را تدوین و تبیین کرده‌اند.

محسن اسماعیلی مولف کتاب مهر و ماه در پیشگفتار کتاب انگیزه خود از تدوین رساله‌ای لازم در حوزه اخلاق و اهمیت توضیح المسائل اخلاقی را شرح می‌دهد. امری که او در مرحله نخست در مشورت با مرحوم آیت‌الله حاج آقا مجتبی تهرانی مطرح کرده بوده است و از آن مرحوم تقاضای تدوین این رساله را داشته است. اسماعیلی بارها در پیشگفتار تاکید می‌کند که به هیچ وجه باور ندارد که فقط با اخلاق یا معنویت می‌توان به سعادت دست یافت و التزام فقهی ضرورت این مهم است. به همین دلیل مؤلف هدفش در کتاب را تنها تبیین شأن واقعی اخلاق و بارگرداندن آن جایگاه مغفول و اصلی آن معرفی می‌کند.

کتاب مهر و ماه به گواه روایت نویسندۀ آن، پس از دغدغه‌مندی و طرح بحثی که در مشورت با مرحوم تهرانی ذکر شد، به سال ۱۳۹۲ و شرکت نویسنده در یک بحث تلویزیونی در شبکه اول سیمای جمهوری اسلامی برمی‌گردد. اسماعیلی در آن برنامه بحث را به حقوق و تکالیف اخلاقی اختصاص داده و حدیث شریف پیامبر (ص) مبنی بر سی حق و سی تکلیف یک مسلمان را مبنای بحث خود قرار می‌دهد. استقبال از آن طرح بحث و انگیزه اولیه تدوین رساله‌ای در باب اخلاق، هسته اولیه تدوین کتاب مهر و ماه را تشکیل می‌دهد و نویسنده را بر آن می‌دارد که همان طرح اولیه را گسترش دهد و به کتاب مورد اشاره برساند. عنوان استعاری مهر و ماه در کتاب به بیان نویسنده، اشاره به وجود پیامبر اکرم (ص) و امام علی (ع) به مثابه شمس و قمری راهبر در سلوک اخلاقی در کنار یکدیگر دارد.

کتاب مهر و ماه در ذکر حقوق و تکالیف مورد اشاره در سی بخش و دو پیوست تنظیم شده است. ترحم و دلسوزی، پرده‌پوشی، گذشت از خطاها و بدی‌ها، پذیرش عذر، ردّ غیبت، خیرخواهی دائم، حفظ روابط دوستانه، رعایت پیمان و حقوق ناشی از آن، عیادت؛ هنگام بیماری، حضور در تشییع جنازه، پذیرش دعوت‌ها و اجابت درخواست‌ها، پذیرش هدیه، جبران نیکی و عمل متقابل، قدرشناسی و سپاسگزاری، یاری و حمایت شایسته، غیرت و پاسداری از حریم خانوادگی، برآورده کردن نیازها، وساطت و میانجیگری، دعا برای سلامتی، ارشاد و راهنمایی، پاسخ به اسلام، خوش‌سخنی، ارج نهادن به نیکی‌ها و خوبی‌ها، تایید و پذیرش سوگند، دوستی و عدم دشمنی با دوستانِ دوست، یاری رسانی در مقابله با ظلم، تسلیم نکردن به دست دشمن و سختی‌ها، رها نکردن و تنها نگذاشتن در بحران‌ها، همانندپنداری در خواستن و نخواستن‌ها سی بخش مورد اشاره است.

گفتنی است که کتاب مهر و ماه به تالیف محسن اسماعیلی برای نخستین بار در سال ۱۳۹۸ به همت دفتر نشر فرهنگ اسلامی در شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و ۵۴۸ صفحه در اختیار علاقه‌مندان مباحث اخلاقی قرار گرفته است. از محسن اسماعیلی پیشتر کتاب‌های نظیر پیوند دین و قانون، جایگاه و مسوولیت‌های رییس جمهور، درس‌های ماندگار: نگاهی نو و گذرا به نهج البلاغه، سرچشمه حکمت: چهار و چهار سفارش‌های امیرالمومنین به امام مجتبی (ع) منتشر شده است.