ریشه‌‌ مشکلات ما عدم حاکمیت ملت و اجرای قانون است/ علت پدید آمدن این مشکلات انحراف از آرمان‌های اصیل انقلاب است/ مردم به دنبال نفی استبداد و آزادی بودند اما نگاهی حاکم شده است که عملا به مطالبات تاریخی مردم و آرمان های اولیه انقلاب باور ندارد

چکیده :اگر ما نگاه و اقتصاد ملی داشته باشیم و شکاف دولت-ملت نیز وجود نداشته نباشد، ملت ما به خاطر عرق ملی و شناخت مشکلات برای حفظ منافع ملی در این راستا همکاری خواهد داشت. نمونه حاضر آن بحران کروناست که جامعه پزشکی و پرستاری ما با آگاهی و فداکاری درکنار ملت ایستادند. فلذا ما باید ضمن حفظ استقلال خودمان روابط خود را در چارچوب منافع ملی و سیاست موازنه‌ی منفی تنظیم...

(ماجرای اعدام نمایشی سال ۶۵ در کهریزک)

امیرحسین جعفری

مهندس محمد توسلی با انتقاد از دوگانه‌های مدیریتی در کشور می‌گوید اگر بخش مهمی از مشکلات امروز اقتصادی ما در اثر شکاف بین دولت و ملت است باید روی از میان بردن این شکاف تمرکز کرد. او همچنین با اشاره به مدل تجربه سیاست موازنه منفی دولت دکتر مصدق در جهت ارتباط با جهان و تاکید بر منافع ملی می‌گوید: بدون اینکه ما بتوانیم روابط مسالمت‌آمیزی با جهان داشته باشیم، نمی‌توانیم برنامه‌های خود را به سرانجام برسانیم باید دست از خصومت و مرگ خواهی‌ها برداریم.

او که ساختار اقتصادی امروز را دچار بی نظمی خاص می‌داند و آن را تحت عنوان هیچ‌یک از رویه‌های اقتصاد-سیاسی چپ و راست قابل تعریف نمی‌داند، معتقد است «وقتی به ساختار مدیریتی کشور نگاه می‌کنیم با یک دولت متمرکز و بادکرده با حجم وسیع نیروی انسانی حقوق بگیر مواجهیم» و در ادامه این تمرکز نیروی انسانی در دولت را در جهت نگاه طیف چپ‌های مارکسیست اول انقلاب می‌داند که «شعار دولتی شدن تمام منابع و صنایع را برای تحقق اهداف سوسیالیستی‌شان داشتند» و می‌گوید «در سال ۵۸ با فضای به شدت چپ‌زده‌ی جامعه با حجم وسیع مصادره‌ها مواجه شدیم.»

دهه نود با تمام اتفاقات پر فراز و نشیبش رو به پایان است اما میراث جای مانده آن دغدغه ی معیشت و بهبود بسترهایی اقتصادیست که فشار بغرنجی را بر پیکره‌ی تمام طبقات جامعه ایجاد کرد و در نتیجه مسئله‌ی توسعه‌ی سیاسی در کنار توسعه ی اقتصادی کمرنگ تر شد، البته این چالش ها مختص کشور ما نبود و با نگاهی به تحولات جهان می‌توان دریافت که بسیاری از مدل‌های اقتصادی دچار بحران‌های جدی شده‌اند؛ اقتصاد به عنوان یکی از مهم ترین علم های روز بشر با وجود ساختار مشخص در هر جهان بینی به شکل متفاوتی تفسیر می‌شود و دیدگاه ها و خواستگاه طبقاتی افراد بر روی آن تاثیر زیادی دارد.

مهندس محمد توسلی متولد سال ۱۳۱۷، دارای مدرک کارشناسی ارشد مهندسی عمران از دانشکده فنی دانشگاه تهران و مهندسی راه و حمل و نقل و ترافیک از آمریکا؛ فعال سیاسی و از مبارزین پیش از انقلاب که سابقه‌ی مفصلی در پیش و پس از انقلاب در عرصه ی سیاسی دارد. او در دو سال پس از پیروزی انقلاب مدیریت شهرداری تهران را بر عهده داشت. توسلی هم اکنون دبیرکل نهضت آزادی ایران است.

متن کامل گفت‌وگو با محمد توسلی را که در اختیار انصاف نیوز قرار گرفته است بخوانید:

با وجود کاهش چشمگیر صادرات نفت، اتخاذ بیش از ۱۰۰ تحریم جدید آمریکا، کمبود بودجه و مشکلات اساسی در زیرساخت‌های صنعتی؛ راه حل عبور از بحران و بهبود شرایط اقتصادی کشور چیست؟

ما به عنوان کنشگران سیاسی و شما به عنوان رسانه باید کوشش کنیم نیازهای راهبردی امروز جامعه و ریشه های چالش‌ها و موانع تامین آنها را در این گفت‌وگو مطرح کنیم و سعی‌کنم پاسخ‌ها در همین راستا باشد.

شرایط امروز، بعد از خروج آمریکا از برجام باعث افت شدید صادرات نفتی و طبیعتا ارزآوری کشور شده است که باید پیامد های آن را از جهتی مثبت ارزیابی کرد، مشروط براین که بتوانیم برنامه‌ریزی اقتصادی کشور را متکی به ظرفیت‌های واقعی داخل و منافع ملی انجام دهیم. از نظر تاریخی دکتر محمد مصدق در دوره نهضت ملی ایران این تجربه را داشت و بودجه منهای نفت را برای اولین بار تدوین کرد که مورد تحسین کارشناسان جهانی نیز قرار گرفت؛ سوال اصلی این است که مصدق چگونه موفق شد؟ آیا جز به اتکا افکار عمومی و جامعه مدنی و حمایت مردمی؟ من خاطرم هست در آن دوران که نوجوان بودم وقتی مصدق این مسئله را مطرح کرد بازاری ها به دولت وام بدون بهره دادند؛ یک لحظه تصور کنید کسانیکه در جامعه امروز ما صاحب پول های مازاد هستند آیا حاضرند اموالشان را بدون سود در اختیار دولت قرار دهند؟

باید برگردیم به ریشه مشکلات. مصدق دولت دموکراتیک و منتخب واقعی مردم بود و نگاه راهبردی برای تقویت دموکراسی و حاکمیت قانون داشت. اما امروز شکاف بین ملت و دولت و عدم اعتماد عمومی موجب عدم موفقیت دولت در برنامه‌هایش شده است.

آیا دولت آقای روحانی اگر بخواهد این برنامه را اجرا کند استقلال لازم را دارد؟ دوگانه‌ی مدیریت در کشور یکی از موانع مهمی است که این فرصت‌ها را از ملت می‌گیرد، نتیجتا این‌ها چالش‌هایی‌ است که امروز وجود دارد و مسئولان می‌توانند با جلب همکاری مردم و کارشناسان مستقل از این چالش‌ها عبور کنند. در چنین فرایندی است که می‌توانیم به آینده امیدوار باشیم.

اگر بخش مهمی از مشکلات امروز اقتصادی ما در اثر شکاف بین دولت و ملت است باید این شکاف را از بین ببریم و شرایطی فراهم کنیم که حاکمان ما متوجه باشند که بدون حمایت مردم و سرمایه‌های اجتماعی نمی‌توانند کار اساسی از پیش ببرند.

تولید ملی بدون صادرات خارجی چگونه می‌تواند راهگشای اقتصاد کشور باشد؟

پاسخ به این سوال باید از بعد سیاسی بررسی شود. برنامه‌های اقتصادی وابسته به برنامه‌های سیاسی است. با این نگاه در سیاست خارجی کشور که بخواهیم پنجه بر روی کشورهای تاثیرگذار جهانی بکشیم و انتظار داشته باشیم تمام مشکلات اقتصادی را به تنهایی حل کنیم، در شرایط امروز جهان امکان پذیر نیست. بدون اینکه ما بتوانیم روابط مسالمت آمیزی با جهان داشته باشیم نمی‌توانیم برنامه‌های خود را به سرانجام برسانیم باید دست از خصومت و مرگ خواهی‌ها برداریم.

تجربه سیاست موازنه منفی دولت دکتر مصدق در راستای ارتباط با جهان و تاکید بر منافع ملی بسیار مهم است. در این نگاه هیچ کشوری مطلقا دوست و یا دشمن ما نیست. منافع ملی ما مشخص می‌کند چه روابطی با کشور های دیگر داشته باشیم. با وجود شعار نه شرقی نه غربی بعد از انقلاب که همان سیاست موازنه منفی را تداعی می‌کند، عملا به سمت چین و روسیه ای رفته‌ایم که پیامدهای آن در راستای منافع ملی ما نبوده است و در مقاطع حساس تاریخی رای هایی بر ضد ما داشته‌اند و تحلیل تحولات منطقه‌، به ویژه آسیای میانه و شرق ایران هم نشان می‌دهند که این کشورها در آینده در راستای منافع خودشان، هماهنگ با کشور های همسایه، پشت ما را بیش از پیش خالی خواهند کرد. بنابراین اقتصاد بدون نفت و تاکید بر توسعه تولید ملی نیازمند تنظیم ارتباط مسالمت آمیز با سایر کشورها و مبادلات اقتصادی به ویژه با کشورهای همسایه است.

اگر ما نگاه و اقتصاد ملی داشته باشیم و شکاف دولت-ملت نیز وجود نداشته نباشد، ملت ما به خاطر عرق ملی و شناخت مشکلات برای حفظ منافع ملی در این راستا همکاری خواهد داشت. نمونه حاضر آن بحران کروناست که جامعه پزشکی و پرستاری ما با آگاهی و فداکاری درکنار ملت ایستادند. آیا این مجموعه با نگاه خاص حاکمیت موافق‌اند؟ این نگاه ملی است، مجموعه کادر پزشکی بخاطر منافع ملی چنین کار بزرگی کرده‌اند. همچنین مردم هم خود را با برنامه های دولت و یاری رسانی هماهنگ کردند تا بتوانند از چالش ها عبور کنند.

با آمریکا چه باید کرد؟ با وجود بدعهدی‌های آمریکا چه قدم‌های اعتمادسازی از سوی طرفین باید برداشته شود؟ آیا امریکا راه سعادت ملت ایران و کدخدای جهان است؟

باید واقعیت را بپذیریم که آمریکا کشوری قدرتمند با تولید ملی بالا و نقش تعیین کننده‌ای در جهان است. اما با این وجود ما باید ضمن حفظ استقلال خودمان روابطمان را در چارچوب منافع ملی و سیاست موازنه ی منفی تنظیم کنیم.

چالش مناسبات با آمریکا بعد از انقلاب، از جمله به این سوال مربوط می‌شود که آیا اشغال سفارت آمریکا در سال ۵۸ در راستای منافع ملی بود؟ این اتفاق یک نقطه‌ی کلیدیست؛ یک عده دانشجو به عنوان جنبش دانشجویی در اعتراض به رفتار آمریکا دست به اعتراضی زدند که حق طبیعی شان بود. اما با وجود تعهدات جهانی و روابط بین‌المللی، آیا مدیران کشور باید از این اقدام حمایت میکردند؟ دکتر ابراهیم یزدی وزیر امور خارجه دولت موقت به آقای موسوی خوئینی ها می‌گوید حالا که دانشجویان این واکنش را داشته اند بعد از دو روز آنجا را ترک کنند.  ما به عنوان دولت جمهوری اسلامی ایران نمی‌توانیم از ادامه این حرکت دفاع کنیم. اما پس از فضای ملتهب گسترده‌ای که  طیف نیروهای چپ به وجود آوردند، آقای خمینی با درایت خاص خودشان ظاهرا برای عبور از آن بحران ضمن تایید اشغال سفارت گفتند: این اقدام مهمتر از پیروزی انقلاب در بهمن ۵۷ است. یک کاری‌که خلاف منافع ملی‌ست و هیچ توجیهی نیز ندارد چگونه می‌تواند بزرگتر از انقلابی باشد که در راستای مطالبات تاریخی مردم و منافع ملی انجام گرفته است؟ امروز بسیاری از کسانیکه در اشغال سفارت نقش داشته‌اند به صورت رسمی از آن حرکت عذرخواهی کرده‌اند. واقعیت این است که پس از انقلاب، جوی در جامعه ما حاکم شد کسانی‌که با انقلاب موافق نبودند در آن فضای حاکم و همچنین هماهنگ با عوامل نفوذی و تحریکاتشان در مقاطع مختلف اعتبار انسانی و جهانی انقلاب اسلامی را مخدوش کردند. یکی از کارهای اولیه ی دانشجویان پخش تصاویر کارکنان داخل سفارت آمریکا و بدجلوه دادن ملت ایران در رسانه های جهانی بود و پس از آن هشت سال جنگی را به ما تحمیل کردند که توان ما را کاملا از نظر اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی از بین برد و امروز نیز هنوز در حال پرداخت هزینه های آن اتفاق هستیم. مهم این است که چه نگاهی باید به جهان داشته باشیم. این نگاهی که در اجتماعات ما مطرح می‌شود چیست؟ مرگ بر آمریکا مرگ بر کیست؟مرگ بر ملت آمریکاست؟ وقتی بخواهیم مسائل خارجی امروز را بررسی کنیم باید به ریشه ها برگردیم که نگاه مدیریت کشور ما چه بوده و آیا این نگاه ها در راستای منافع ملی بوده است یا خیر؟ بخش مهمی از اقتصاد ما طبیعتا در راستای صادرات و واردات در چارچوب پروژه های ملی اقتصادیست و وقتی این تعادل وجود نداشته باشد نمی توان در داخل کار مهمی انجام داد.

با وجود تسخیر ۴۴۴روزه‌ی سفارت آمریکا پس از چند سال در دهه ی شصت کشور وارد مذاکره با آمریکا به سرکردگی مک فارلین شد و در مقاطع دیگری نیز مذارکرات بصورت علنی و غیر علنی در دولت های مختلف پیش گرفته شد،حقیقتا چه سدی بین این دو کشور وجود دارد که پس از چهل سال مذاکره هنوز به نتیجه نرسیده اند؟

آمریکا در راستای راهبرد  جنگ تحمیلی حتی بعد از پیروزی خرمشهر از طریق سیگنال های تحریک کننده‌ای به مدیران جنگ، به دنبال تداوم جنگ بود. در همین راستا هم به ایران و هم به عراق برای زمین‌گیر کردن بیشتر دو کشور اسلحه می‌فروخت. مذاکرات آن زمان هم از جمله با مک فارلین، با وجود عوامل نفوذی و عناصر نا آگاه همراه بود. طبیعی است که آمریکا در هر مذاکره‌ای به دنبال برنامه ها و منافع ملی خود باشد، ولی آن ها هیچگاه مرگ بر ایران نمی‌گویند اما در این راستا عمل میکنند، اما ما مرگ بر آمریکا می‌گوییم اما در عمل برعکس اتفاق می‌افتد. جمع بندی من این است که با توجه به ریشه‌ی مشکلات در مدیریت کشور پس از انقلاب ما نتوانستیم یک انسجامی در سیاست‌گذاری ها و برنامه‌های خود داشته باشیم.

بنظرشما امروز جمهوری اسلامی به صورت اقتصادی در دسته بندی نئولیبرال و یا سوسیالیستی قرار میگیرد؟

به نظر بنده هیچکدام. به لحاظ سیاست گذاری، امروز با یک بی نظمی خاص روبرو هستیم. وقتی به ساختار مدیریتی کشور نگاه می‌کنیم با یک دولت متمرکز و بادکرده با حجم وسیع نیروی انسانی حقوق بگیر مواجهیم؛ این ساختار تمرکز نیروی انسانی در دولت در جهت چه نگاهی بوده است؟ همان نگاه طیف چپ‌های مارکسیست اول انقلاب که شعار دولتی شدن تمام منابع و صنایع را برای تحقق اهداف سوسیالیستی شان داشتند و در سال ۵۸ با فضای به شدت چپ زده‌ی جامعه با حجم وسیع مصادره ها مواجه شدیم. به رغم این که دولت موقت عموما موافق آن مصوبات نبود اما به علت مصوبه ی شورای انقلاب ناچار به اجرای آن ها بود. از جمله ملی شدن صنایع که بخشی از بورژوازی ملی بودند و بدست کارآفرینان ایرانی ایجاد شده بودند. این اقدامات پیامد نگاه کسانیست که تصور حاکمیت عدالت در جامعه داشتند و به قول خودشان پیرو اقتصاد سوسیالیستی بودند چنین اقداماتی را انجام دادند. اما امروز پس از چهار دهه شاهد فقر، فساد گسترده و شکاف عمیق اقتصادی در جامعه هستیم. بروز چنین شکاف اقتصادی، پرداخت یارانه دولت به شصت ملیون جمعیت ایران است. در چنین ساختاری امکان اجرای برنامه های توسعه ملی وجود ندارد. حتی در کشورهای در حال توسعه موفق دولت ها کوچک اما با نیروی انسانی توانمند مدیریت می شوند و کار مردم به دست مردم سپرده شده است.

در باره اداره ی شهرها هم از اسفند ۵۷ در شهرداری تهران در همین راستا به دنبال اصلاح ساختار مدیریت شهری بودیم تا با توجه به آموزه های قرآنی و تجربه بشری کار اداره شهرها هم به دست خود مردم سپرده شود.  شرح این روند در جلد دوم خاطراتم که اخیرا چاپ شده آمده است. به رغم این که قانون مدیریت واحد شهری با هماهنگی دولت موقت و اظهار نظر های تکمیلی شخص مهندس بازرگان نهایتا در مهر ماه ۵۸ به تصویب شورای انقلاب رسید، عملا در سال های بعد به دست فراموشی سپرده شد. حتی قانون شوراهای ناقصی هم که در مجلس اول  تصویب شد اجرایی نشد و نهایتا در سال ۷۷ توسط دولت آقای خاتمی انتخابات شوراها برگزار شد.

شورا شهر پیشنهاد شما بود؟

بله از اسفند ۵۷ دو مقوله‌ی شوراها و حل مشکل ترافیک را در شهرداری کلید زدیم. امروز با این شرایط ساختار مدیریت در کشور و شهرها پاسخ گویی به مطالبات مردم با چالش‌ها و پیچیدگی‌های خاصی روبروست.

نگاه کنید به کشور های در حال توسعه مانند ترکیه و اندونزی که ساختار دولت ها کوچک اما توانمند هستند و کارها بیشتر در بخش خصوصی با نظارت عمومی انجام می شود.

ربشه مشکلات کشور را در کجا می بینید؟

ریشه‌ی مشکلات ما عدم حاکمیت ملت و اجرای قانون است. بسیاری از اصول قانون اساسی دیگر رعایت نمی شود؛ اصل ۲۷ که به طور شفاف می‌گوید: تشکیل اجتماعات و راهپیمائی‌ها، بدون حمل سلاح، آزاد است و نیازی به مجوز ندارد. آیا امروز کسی جرئت دارد در یک فضای عمومی اعتراض خود را بیان کند؟ اصل ۲۶ قانون اساسی صراحتا می‌گوید: فعالیت احزاب سیاسی علی‌الاطلاق آزاد است. اما ما در ایران با یک نمایش احزاب مواجهیم؛ مگر می شود در یک کشور ۲۰۰ حزب وجود داشته باشد؟یعنی ما ۲۰۰ نگاه متفاوت در کشور داریم؟

بطور اجمال، علت پدید آمدن این مشکلات و وضعیت امروز ما انحراف از آرمانهای اصیل انقلاب است. مردم به دنبال نفی استبداد و آزادی بودند. اما نگاهی حاکم شده است که عملا به مطالبات تاریخی مردم و آرمان های اولیه انقلاب باور ندارد. در بهمن ۵۷ ملت توانست نماد استبداد سیاسی ۲۵۰۰ساله را حذف کند، اما با قرار گرفتن نهاد دین در قدرت با نگاه اسلام فقاهتی در جامعه فرایند تاریخی جدیدی در حال شکل‌گیری است که شاخصه‌های آن در جامعه مشهود است.

پس از پیروزی انقلاب ایده آل انقلابیون در فرم اقتصادی چه بود؟قرار بود ما به سمت سرمایه داری غرب حرکت کنیم و یا سوسیالیسم شرق؟

ما در انقلاب می‌دانستیم چه چیز را نمی‌خواهیم، اما به درستی نمی دانستیم چه چیزی می‌خواستیم. هرچند در بیانات آقای خمینی در پاریس چشم اندازهای آزادی و حاکمیت ملت مشخص بود و به استناد آن مردم در ۱۲ فروردین ۵۸ به جمهوری اسلامی رای دادند. اما چون نظام به سمت اقتدارگرایی پیش رفت عملا تحت تاثیر جوی با نگاه های شخصی مواجه شدیم. البته در این چهار دهه افت و خیز هایی داشته ایم  و جمع زیادی از صاحبان نگاه های دهه شصت به تدریج با عقلانیت و تجربه از آن نگاه عبور کرده‌اند. آقای هاشمی رفسنجانی تصور می‌کرد با نگاه‌های خود در دولت سازندگی و بدون حمایت مردمی و توسعه سیاسی می‌تواند رشد اقتصادی ایجاد کند که تا سال ۷۶ ادامه داشت و البته بعد از دوران جنگ تحمیلی دستاورد ها و تجربیات تلخی چون بازداشت های سال ۶۹ را در پی داشت. اما در دوره بعد در سال ۷۶ شما با چهره جدیدی چون سید محمد خاتمی روبرو می شوید که در دهه شصت بخشی از نگاه های نیروهای خط امام بود. اما با این تفاوت علاوه بر شخصیت خانوادگی در دوره حضور در مرکز اسلامی هامبورگ آلمان با مدرنیته و جوهر تمدن غرب و فضای توسعه یافته اروپا آشنا می شود و در فضای بسته‌ی سال ۷۶ که از ۳۰۰ نامزد ریاست جمهوری فقط ۴ نفر تایید صلاحیت شدند هیچکس تصور نمی‌کرد خاتمی رای بیاورد. اما با ارائه برنامه توسعه سیاسی و تاکید بر مطالبات مردم و آگاهی جنبش اجتماعی با تلاش های جنبش دانشجویی و نیروهای سیاسی چون نهضت آزادی آقای خاتمی پیروز شد. در این دوره اقدامات زیادی در خصوص توسعه سیاسی برداشته شد که پیامدهای آن دستاوردهای اقتصادی قابل توجه بود.

نهضت آزادی نسبت به دیگر گروه ها که نیرو هایشان در دهه شصت به هر دلیل اعدام شدند هزینه ی آنچنانی پرداخت نکرد منظور شما از هزینه چیست؟و شما برخورد تندی با نیرو های چپ داشتید چطور توقع دارید در مورد شما آزادی صورت بگیرد؟

در اسناد نهضت آزادی سوابق این مسائل در دهه شصت موجود و قابل دسترسی است. در اینجا فقط به یک نمونه اشاره می کنم. در سال ۶۵ به مناسبت سالگرد تاسیس نهضت در اردیبهشت ماه اعضا مرکزی تصمیم می‌گیرند در بهشت زهرا بر سر خاک آیت الله طالقانی رفته و فاتحه ای بخوانند که در ورودی آنجا دستگیر و با چشم بند به منطقه کهریزک برده می شوند و ضمن برخوردهای خشن و تند صحنه اعدام نمایشی برایشان صورت میگیرد. در این جمع از جمله مهندس بازرگان، دکتر سحابی، رضا صدر و دیگران حضور داشتند که جزئیات آن در گزارش حادثه آن روز آمده است.

مقایسه نهضت آزادی که از همان سال ۵۹ خط مشی مبارزه قانونی، علنی و پرهیز از خشونت را اعلام کرد و جز اظهار نظر و کار آگاهی بخشی در چارچوب قانون اقدامی نداشته با گروه های چپ که به دنبال براندازی نظام بودند دور از واقع بینی است. اما نهضت آزادی در تمام مقاطع  ضمن حفظ مواضع خود در خصوص گروه های دگراندیش همواره از رعایت حقوق انسانی آنان در محاکم قضایی دفاع کرده است که سوابق آن ها در اسناد نهضت قابل دسترسی است.

سیر تحقق عدالت اجتماعی از نگاه شما چیست؟اصلاح طلبان توجه خود را بر طبقه متوسط گذاشتند چه ادبیات مشترکی می توانند با طبقات فرودست داشته باشند؟

عدالت اجتماعی که در آموزه های قرآنی هدف رسالت همه انبیاء معرفی شده یک مطالبه انسانی در طول تاریخ بوده است. در مکاتب مختلف و علوم اجتماعی روش های متفاوتی برای تحقق عدالت اجتماعی مطرح شده و در بسیاری از کشورها از جمله با نگاه مارکسیسم چون روسیه و با نگاه جدید سوسیال دموکراسی در برخی از کشور های اسکاندیناوی چون سوئد مورد تجربه قرار گرفته است.

آموزه های قرآنی نشان می دهند که خداوند انسان را «مختار» و بنابراین «آزاد» آفریده و کسی نباید عقیده ی خود را به انسان تحمیل کند. از این رو در جامعه ای که استبداد حاکم باشد و انسان در جایگاه طبیعی خود قرار نداشته باشد، پرستش «خدا» و کمال انسان امکان پذیر نیست. این مفهوم در آموزه‌های قرآنی از جمله در آیه معروف آیت الکرسی خیلی روشن آمده است که می گوید: لا إِکْرَاهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَیُؤْمِنْ بِاللَّهِ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَهِ الْوُثْقَى لَا انْفِصَامَ لَهَا وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (بقره-۲۵۶)

ما معمولا بخش اول این آیه «لااکراه فی الدین» را میخوانیم و به مفهوم آن توجه داریم اما به ادامه آن کمتر دقت شده است، اگر در پذیرش دین اجباری نیست زیرا راه کمال و هدایت و گمراهی انسان کاملا روشن است. هم پیامبران این راه را نشان داده‌اند و هم در فطرت انسانها این ارزشها به ودیعه گذاشته شده است و انسان با عقل فطری خود به این ارزش‌ها دسترسی دارد. برای اینکه یک جامعه به فطرت خود بازگردد باید عناصر طاغوت و استبداد حذف شود. در چنین شرایطی که در جامعه آزادی باشد راه کمال انسان از جمله تحقق عدالت اجتماعی امکان پذیر می گردد. با آثار  طالقانی و بازرگان در طول چند دهه همکاری جمعی آنها دقت کنید، یک بار واژه سوسیالیسم را در آثارشان به کار نبردند آیا به دنبال عدالت نبودند؟این یک نکته کلیدیست آن ها نگاه راهبردی داشتند و تمام زندگیشان را برای عدالت گذاشته بودند اما پیش نیاز عدالت، آزادی است. در جامعه ای که آزادی نباشد نه عدالت وجود دارد و نه استقلال تضمینی خوهد داشت.  روشن است تا آزادی نباشد تحقق عدالت امکان ندارد اگر آزادی وجود نداشته باشد طبقات فرودست نمی توانند به حقوقشان برسند.

مجلس فعلی را نماینده ی خرده بورژوازی بازار می دانید؟

خیر، عموما نماینده نهاد های سخت قدرت هستند.

شکست اسفند ۹۸ برای اصلاح طلبان تا چه حد محصول رفتار اصلاح طلبان بود؟و اگر تایید صلاحیت می شدند مردم به آن ها رای می دادند؟

این فرایند از طریق نهاد های قدرت صورت گرفته است. این که مردم طبق اطلاعات رسمی در کلانشهرها چون تهران حدود ۱۸ درصد رای داده‌اند و هشت درصد آن باطله بوده نشان می‌دهد که فقط ده درصد مردم رای داده‌اند. در این انتخابات رأی ندادن یعنی «رأی اعتراضی» مردم، نمودار وضعیت جنبش اجتماعی و میزان آگاهی بالای مردم است. اصلاح طلبان واقعی نیز در این انتخابات رأی نداده اند.