رؤیای دست نیافتنی اردوغان

خبرگزاری میزان - امپراتوری عثمانی واقعیتی بود که نزدیک به ۵۰۰ سال حکومت کرد و با جنگ جهانی اول به تاریخ پیوست. آتاتورک در نجات نشانه‌هایی از امپراتوری وارد عمل شد و توانست ترکیه امروزی را پایه‌گذاری کند. ترکیه‌ای که شکست خورده جنگ جهانی اول بود، با مشکلات فراوانی به مسیر پر فرازونشیب خود ادامه داد و اهداف صرفاً غربگرای خود را نیز تا سال ۲۰۰۰ میلادی پیگیری کرد.

با عمق استراتژیک احمد داووداوغلو تحولات بزرگی در نگاه سیاست خارجی ترکیه به وجود آمد که اقدامات اردوغان پس از ناامیدی از چراغ سبز اتحادیه اروپا برای عضویت در آن، در راستای برافراشته کردن پرچم امپراتوری بر سپهر سیاسی ترکیه نقش بسته است. تحلیل تحولات ترکیه در بازه زمانی اخیر، شخصیت مبهم سکولار-دینی اردوغان را بیشتر به تصویر می‌کشد.

بازیگریِ فعال

ادعای سیادت اردوغان بر منطقه و جهان اسلام برپایه نگرش آتاتورک به عنوان جهان اولی بودن ترکیه پس از تأسیس آن در ۱۹۲۳ است. اردوغان در عین اینکه ترکیه را یک کشور اروپایی می‌داند و بر مبانی سکولاریسم در سیاست تکیه دارد، اما اصول دینی نیز همیشه در مؤلفه‌های سیاسی اردوغان حاضر هستند. چنین تلفیقی از سکولار-دینی، اقدامات متفاوتی را از اردوغان در تحولات منطقه‌ای رقم زده است.

۱- حضور فعال ترکیه در بحران‌های عراق، سوریه و لیبی فصل جدیدی از سیاست را برای ترکیه گشوده است که نشست‌های آستانه و سوچی مهر تأییدی بر آن بود. ترکیه علاوه بر اینکه به صورت میدانی به تحولات سوریه وارد شد، عملاً جنگی تمام عیار را در صحنه لیبی شروع کرده است که پس از شرکت ترکیه در جنگ کره و بحران بالکان، در تاریخ این کشور بی‌سابقه است. اردوغان در لیبی براساس میثاق ملی ۱۹۲۶ وارد شد و در کنار عثمانی‌گری در لیبی، منابع انرژی آن را نیز بسیار مهم تلقی می‌کند.

۲- رزمایش نظامی نیرو‌های جمهوری آذربایجان و ترکیه در روز‌های ۲۹ جولای تا ۱۰ آگوست (۸ الی ۲۰ مرداد) با استفاده از هواپیما‌های نظامی در باکو، نخجوان، گنجه، کوردمیر و یولاخ انجام گرفت. نکته حائز اهمیت در این دوره از رزمایش‌های مشترک آذربایجان و ترکیه، هم‌زمانی آن با شرایط حساس و جنگی میان ارمنستان و آذربایجان بر سر منطقه قره‌باغ می‌باشد. به نظر می‌رسد ترکیه در تلاش است تا با استفاده از فاکتور قره‌باغ، در کنار گسترش حوزه ترکی، به عرصه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی آذربایجان وارد شده و مسیری هموار برای رشد و توسعه تفکرات اسلام اردوغانی ایجاد نماید.

۳- رزمایش نظامی مشترک ترکیه و اسپانیا در جولای و آگوست ۲۰۲۰ در دریای اژه، قدرت‌نمایی اردوغان را در غرب ترکیه نیز به نمایش گذاشت. با توجه به اینکه قسمت عمده‌ای از دریای اژه در اختیار یونان قرار دارد و بخش کوچکی از آن در انحصار ترکیه است، این رزمایش به دنبال تغییراتی بنیادین در حقوق دریایی اژه می‌باشد. از این‌رو، زمزمه‌های مذاکره ترکیه با یونان درباره قرارداد لوزان که در سال ۱۹۲۳ هم‌زمان با تأسیس ترکیه امروزی بین متفقین و ترکیه منعقد شد، به گوش می‌رسد. براساس قرارداد لوزان، بخش عمده‌ای از دریای اژه و جزایر آن به یونان تعلق گرفت. اردوغان با این رزمایش، در راستای اعاده حیثیت از دست رفته ترکیه در لوزان ۱۹۲۳ است.

۴- شرکت نیرو‌های نظامی ترکیه در مانور‌های نظامی-دریایی «سی‌بریز ۲۰۲۰» در آب‌های دریای سیاه نمونه دیگری از بازیگری فعال ترکیه در منطقه است. این رزمایش به مدت ۷ روز ادامه داشت و کشور‌های آمریکا، فرانسه، نروژ، رومانی، بلغارستان، گرجستان، اسپانیا و اوکراین در آن حضور داشتند و برای ترتیبات امنیتی دریای سیاه با نزدیک به دو هزار سرباز چنین مانوری را انجام دادند. همچنین هدف غایی این رزمایش، هشدار جدی به روسیه در راستای دخالت‌های نظامی همچون مورد اوکراین و جزیره کریمه بود.

۵- نشستن اردوغان در صف اول نماز جمعه مسجد ایاصوفیه پس از حدود یک قرن، نشانه مهمی از آرمان‌های عثمانی‌گرای اردوغان است که پیوند ذاتی با اقدامات وی در منطقه دارد. ایاصوفیه در اصل با هویت کلیسایی و مسیحی در دوران امپراتوری بیزانس متولد شد و در دوران امپراتوری عثمانی به مسجد تغییر ماهیت داد. ایاصوفیه پس از فروپاشی امپراتوری عثمانی و تشکیل ترکیه امروزی توسط آتاتورک، تبدیل به موزه شد تا اینکه در جولای ۲۰۲۰ پس از حدود یک قرن، اردوغان دستور بازگشایی ایاصوفیه را صادر نمود و اولین نماز جمعه را نیز با حضور خود برگزار کرد. هم‌نشینی تصویر اردوغان در صف اول نماز جمعه ایاصوفیه با تصویر عبدالحمید دوم پادشاه عثمانی در سریال عبدالحمید چنین تداعی می‌کند که مقدمات ذهنی چنین امری توسط سینمای ترکیه آماده شده بود و اردوغان خود را با پادشاهان عثمانی هم‌سان می‌پندارد.

۶- اردوغان پس از آن که در پروژه انرژی شرق مدیترانه توسط یونان، مصر و رژیم صهیونیستی کنار گذاشته شد، دست به اقدامات مستقلی در راستای گسترش حوزه نفوذ خود در دریای مدیترانه زد. از این‌رو، در ۲۷ نوامبر ۲۰۱۹ تفاهم‌نامه دریایی و امنیتی با دولت وفاق ملی لیبی امضا نمود تا آنکارا حوزه اقتصادی انحصاری در مدیترانه شرقی را توسعه داده و برای برخورداری از امکانات اقتصادی و دسترسی به میادین انرژی در مدیترانه شرقی به مساحت ۱۸۹ هزارکیلومتری آزادی عمل داشته باشد. این تفاهم‌نامه مصر و جمهوری قبرس را از یونان منقطع ساخته و نفوذ این سه کشور را در مدیترانه شرقی تحت‌الشعاع تصمیمات ترکیه می‌سازد. اردوغان برای تکمیل پازل مدیترانه شرقی در آگوست ۲۰۲۰ قرارداد تقسیم مدیترانه را با دولت وفاق ملی لیبی منعقد نمود تا حوزه نفوذ دریایی خود را افزایش دهد. در پاسخ به این اقدام اردوغان، یونان و مصر نیز قراردادی برای تقسیم مدیترانه امضا کردند و قرارداد ترکیه و دولت وفاق ملی لیبی را مردود اعلام نمودند. در نتیجه، چالش‌های ژئوپلیتیکی و امنیتی در مدیترانه به شدت افزایش یافته است.

• بیشتر بخوانید:
• رمزگشایی از «رمز ارز اسلامی»/ گام‌های آهسته برای حذف دلار 

۷- انفجار بندر بیروت لبنان نیز فرصت دیگری در اختیار اردوغان قرار داد تا دیپلماسی نفوذ خود در منطقه را پررنگ‌تر نماید. انفجار بندر بیروت که از آن به عنوان سومین انفجار بزرگ تاریخ پس از هیروشیما و ناکازاکی نام می‌برند، پای بازیگران بسیاری را به این نقطه از جهان باز کرد که ترکیه با توجه به مرز‌های ساحلی در مدیترانه یکی از مهم‌ترین مهره‌های رخداد بیروت محسوب می‌شود. اردوغان پس از انفجار بندر بیروت اعلام کرد که بندر مرسین ترکیه را در اختیار لبنان قرار می‌دهد و برای ساخت و ساز بندر بیروت آماده می‌باشد. این در حالی است که بسیاری از شرکت‌های عمرانی ترکیه در لیبی، پس از جنگ لیبی تعطیل شده و کارگران ترکیه‌ای بسیاری بیکار شدند. از این‌رو، فرصت مناسبی برای سرمایه‌گذاری شرکت‌های عمرانی ترکیه در لبنان فراهم شده است که اردوغان در کنار اهداف سیاسی‌اش، مسائل اقتصادی را نیز پیگیری می‌کند.

نتیجه‌گیری
ترکیه براساس تاریخ تعریف می‌شود و اردوغان نیز همچون اسلافش نگاهی تاریخی به ژئوپلیتیک و سیاست کشورش دارد. تناقض در سیاست‌های داخلی و خارجی ترکیه از زمانی شروع شد که آتاتورک با مسلکی علوی به دنبال پایه‌گذاری دولت و کشوری سکولار با ترتیبات غربی برآمد. سیاست خارجی ترکیه از زمان آتاتورک تا سال ۲۰۰۰ با نوعی سیاست احتیاط پیگیری شد، اما با تفکرات عمق استراتژیک احمد داووداوغلو، ذهنیت تاریخی اردوغان و جامعه ترکیه از جایگاه کشورشان تغییر یافت و به سمت احیای حیثیت امپراتوری عثمانی سوق پیدا کرد. اردوغان با شخصیتی ریسک‌پذیر بر پایه نظرات داووداوغلو به اقدامات بسیاری در منطقه دست زده است که پیگیری خط سیر تحولات، نشان از خیز اردوغان برای تغییر موازنه قوا در منطقه و افزایش جایگاه ترکیه به عنوان قدرت اول منطقه و معرفی خود در نقطه کانونی جهان اسلام است تا از قِبل آن، الگوی اسلام آناتولی به کشور‌های منطقه معرفی شود.

 حسن مرادخانی

کارشناس مسائل منطقه

انتهای پیام/