عناصر تشکیل دهنده انقلاب اسلامی چیست؟/نظریه ارائه شده سعید زاهد

به گزارش خبرنگار مهر، کتاب جنبش‌های سیاسی معاصر ایران نوشته سعید زاهد به همت انتشارات کتاب طه در سال ۱۳۹۳ منتشر شده است.

سیدسعید زاهد زاهدانی، تحصیلات کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای خود را به ترتیب در دانشگاه شیراز، دانشگاه تهران و دانشگاه لیدز انگلستان گذرانده و از سال ۱۳۵۸ تاکنون عضو هیئت علمی بخش جامعه شناسی و برنامه ریزی اجتماعی دانشگاه شیراز می‌باشد. وی دارای رتبه نوآوری از دبیرخانه هیئت حمایت از کرسی‌های نظریه پردازی، نقد و مناظره شورای عالی انقلاب فرهنگی به خاطر نظریه ارائه شده در این کتاب می‌باشد.

وی علاوه بر فعالیت‌های متعدد مدیریتی دارای بیش از دویست عنوان کتاب و مقاله علمی می‌باشد.

در بخش سخن ناشر این اثر آمده است: مطالعه در مسائل اجتماعی، به ویژه مسائل سیاسی از جمله دغدغه‌های اکثر کسانی است که به مسائل انسانی حساس اند و علاقه دارند که به مسئولیتهای انسانی خود عمل کنند. شناخت عوامل مؤثر در تغییر اجتماعی به ویژه جنبش‌های سیاسی، از همین اهمیت برخوردار است. در قرون اخیر در ایران عوامل دگرگونی سیاسی زیادی پدید آمده است که بخش مهمی از آنها جنبش‌های سیاسی است. شناخت این جنبشها با نگاهی عالمانه مورد نیاز جامعه در حال تحول ماست. به ویژه اینکه اغلب تحلیل‌هایی که از این جنبش‌ها ارائه می‌شود، با دیدگاه‌هایی ناقص، احیاناً جانب دارانه، مغرضانه و غیرعلمی است. خالی بودن فضای علمی از تحلیل‌های صحیح و ارزشمند نقیصه‌ای است که باید به همت اهل دانش برطرف شود.

کتاب حاضر که براساس نظریه‌ای ترکیبی و سه بعدی تنظیم یافته است، به بررسی پنج جنبش اجتماعی سیاسی معاصر ایران پرداخته است و سعی کرده که این جنبش‌ها را براساس نظریه‌ای منسجم تحلیل کند.

نویسنده اندیشمند کتاب، تحقیقی روشمند عرضه کرده و تلاش کرده تا با واقع گرایی و فرضیه سازی بتواند نظریه‌ای ساختارمند براساس چارچوبی هستی شناسانه در حوزه مسائل اجتماعی ارائه کند. یکی از اهداف مهم این کتاب را باید ارائه نظریه‌ای برای تحلیل واقع گرایانه انقلاب اسلامی دانست، انقلابی که در تحلیل آن بسیار گفته و نوشته اند، اما هنوز جای کار بسیاری وجود دارد.

فهرست این کتاب عبارت است از:

فصل اول: مقدمه

فصل دوم: نظریات

فصل سوم: روش تحقیق

فصل چهارم: نوشته‌های تاریخ اجتماعی

فصل پنجم: جنبش تنباکو

فصل ششم: انقلاب مشروطه

فصل هفتم: جنبش ملی شدن نفت

فصل هشتم: نهضت ۱۵ خرداد

فصل نهم: انقلاب اسلامی

فصل دهم: نتیجه گیری

در این کتاب تلاش اصلی نویسنده بر این بوده است که به مدل اولیه برای جنبش‌های اجتماعی بر اساس مروری بر تجربیات و نظریات گذشته برسد. هدف عمده دکتر زاهد این است که یک چارچوب نظری عمومی برای مطالعه جنبشهای اجتماعی تهیه کند. در این کتاب نظریه‌ای را که معرفی می‌کند در زمینه جامعه شناسی سیاسی تاریخ معاصر ایران به کار خواهد گرفت. پنج جنبش اجتماعی در صد ساله اخیر تاریخ ایران نمونه‌هایی هستند که وی فرضیات نظری خود را در آنها به آزمایش گذاشته است.

این تحقیق با استفاده از برخی عناصر روش شناسی واقع گرا و استخدام قسمت‌هایی از نظریات ساختارمندی و واقع گرا و افزودن ترکیبی نو از روش شناسی و نظریه پردازی به انجام رسیده است. ترکیبی از مفروضات نظریه ساختارمندی و واقع‌گرا براساس چارچوب تازه ای از هستی شناسی اجتماعی و معرفت شناسی یا شناخت شناسی نو مطرح شده، مبانی نویسنده برای یافتن ابعاد اساسی یک جنبش اجتماعی است.

براساس این زمینه‌های نظری فرد (فاعل)، جامعه (نظام اجتماعی) و روابط بین آنها (مانند: ساختها و سازمانها) هر یک با خواص خودشان سه قسمت اساسی هر تشکیل اجتماعی را می‌سازند. بر این اساس نظریات مختلف جنبش‌های اجتماعی دسته بندی خواهد شد و یک مدل یا نظریه جدید ارائه خواهد شد.

ترکیب این عوامل عمده جنبش‌های اجتماعی با توجه به جایگاه زمانی یا تقدم و تأخرشان، جایگاه مکانی آنها در زمینه اجتماعی و راستای جهتی که هر جنبش اجتماعی دارای آن است، نظریه مورد نظر مؤلف را می‌سازد و در فصل دوم به تشریح این مطالب می‌پردازد.

دکتر زاهد در فصل دوم پس از بررسی رابطه بین فرد و جامعه از دیدگاه جامعه شناسی متداول، به نظریه هستی شناسی اجتماعی جدیدی مبتنی بر اصالت فرد و جمع و رابطه اشاره خواهد شد و با اصیل دانستن همزمان این سه عامل اصلی تشکل‌های اجتماعی، به دسته بندی نظریات مبتنی بر اصالت یکی از این ابعاد می‌پردازد و نظریه خود را با توجه به اصیل دانستن هر سه ارائه می‌کند.

نویسنده در بخشی از مقدمه این اثر می‌نویسد: برای اینکه بیابیم این نظریه کاربرد عملی دارد یا خیر، ارزشمندی آن را برای جنبش‌های اجتماعی ایرانی مورد آزمایش قرار می‌دهیم. برای این منظور به جنبش‌های سیاسی جامعه ایران در دوره ۱۲۶۹- ۱۳۵۷ ه. ش برابر با ۱۹۷۹ – ۱۸۹۰ میلادی می‌پردازیم. برای اثبات کارایی نظریه جدید هر یک از نمونه‌های مورد بررسی را با ۱۰ نظریه عمومی جنبش‌های اجتماعی موجود، توصیف و تبیین نموده ایم و نتایج را با دستاوردهای نظریه جدید در یک مطالعه تطبیقی به مقایسه گذاشته ایم. در این مقایسه انتقادی ارزشمندی نظریه جدید به اثبات رسیده است.

بنابراین برای هر یک از جنبش‌های مورد بررسی یک فصل در نظر گرفته شده است؛ فصل پنجم تا نهم. هر یک از این فصل‌ها از سه بخش تشکیل می‌یابد: قسمت اول تشریح جنبش مورد مطالعه یا نظریه جدید. قسمت دوم توصیف آن با استفاده از نظریات دیگران و در بخش سوم مقایسه دست آورد نظریه تازه با آنچه نظریات دیگران از جنبش مورد نظر به ما معرفی می‌کنند. فصل چهارم این کتاب به مروری بر تحقیقات پیشین در مورد تاریخ و تاریخ اجتماعی ایران در دوره مورد نظر می‌پردازد.

در مورد علل بروز انقلاب اسلامی تحقیقات بسیاری انجام گرفته و نظریات گوناگونی ابراز گشته است. اما هنوز توافق عمومی بر اینکه عناصر اصلی تشکیل دهنده این انقلاب چه بوده است وجود ندارد. یکی دیگر از اهداف این کتاب رسیدن به پاسخی در این مورد است.

به کارگیری نظریه ترکیبی جنبش‌های اجتماعی در نهضت‌های صد ساله اخیر ایران به ما کمک می‌کند تا به عمده ترین عناصر این انقلاب پی ببریم و جایگاه تاریخی هر یک را بیابیم. در فصل دهم در یک مطالعه تطبیقی به تشابهات و اختلافات بین تحلیل منتج از نظریه این کتاب با نظریات دیگر تحلیل گران اشاره خواهد شد.