سازهایی که می‌میرند؛ چشم‌هایی که نمی‌بینند

مهدی یاورمنش: آواها و نواهای موسیقی نواحی چهار گوشه کشورمان، اگرچه حس و حال‌های متفاوتی دارند، ولی همگی، ریشه در فرهنگ کُهن فلات بزرگ ایران دارند. موسیقی بلوچی، پاره‌ای شگفت‌انگیز از میراث هنری ایران زمین است که شاید بیش از دیگر نواحی کشورمان، در معرض فراموشی و خاموشی قرار گرفته است.

با درگذشت دین‌محمد زنگشاهی، علی‌محمد بلوچ، پهلوان رسول بخش‌زنگشاهی و ...، خانه‌نشین شدن هنرمندانی چون شیرمحمد اسپندار، دستِ موسیقی نواحی جنوب شرقِ کشور، روزبه‌روز، بیشتر از گذشته خالی شده است.

چهار روز پیش، خبر رسید شیرمحمد اسپندار، تنها بازمانده دونلی‌نوازان ایران، در بستر بیماری است. دونلی زدن، به این شکل است که هنرمند، دو نی را هم‌زمان در دهان می‌گذارد و می‌نوازد. شیرمحمد که اینک ۸۹ سال سن دارد، نواختن این ساز را زمانی که جوان بود، در بلوچستان پاکستان، از استادی اهل آن کشور فرا گرفت و آن را به اوج رساند.

از ثبت در فهرست میراث معنوی تا دکتری افتخاری فرانسوی‌ها 

در بزرگی و اهمیت این نوازنده موسیقی نواحی همین‌قدر بس که فرانسوی‌ها به او دکتری افتخاری موسیقی داده‌اند و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هم به او مدرک درجه یک هنری (معادل دکتری) اعطا کرده است. افزون بر این‌ها، شیوه نوازندگی شیرمحمد اسپندار، در فهرست میراث معنوی کشور، ثبت‌ ملی شده است.

موسیقی نواحی  در کل کشور در حال زوال است؛ استادان درگذشته‌اند، سنت‌ها و شیوه‌های اصیل فراموش شده است و هنر جوانان، آن خلوص گذشته را ندارد

چند روز پیش، خبر رسید مدیرکل ارشاد سیستان و بلوچستان، از طرف وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، از شیرمحمد اسپندار عیادت و همه هزینه‌های درمان او را تامین کرده است. این اقدام نیکو، کمکی کوچک به استادی بزرگ به شمار می‌آید که اگرچه درخور تقدیر است، اما برای حفظ و اشاعه نوازندگی دونلی، دیگر راهگشا نیست؛ چرا که استاد اسپندار، چند سالی است دست به ساز نبرده و تا امروز هم، کسی نتوانسته جایش را پُر کند.

این تنها ساز دونلی نیست که در حال خاموشی است، چرا که کُلِ موسیقی ناحیه بلوچستان، در حال فراموش شدن و پاک شدن از حافظه هنری ایران است.  

سنت‌هایی که در حال فراموشی هستند

هوشنگ جاوید، پژوهشگر موسیقی، درباره شرایط نامناسب موسیقی بلوچستان ایران می‌گوید: «یکی از آسیب‌ها به موسیقی آن ناحیه، مرزهای دست‌ساخته انگلیسی‌ها است که باعث دو پاره شدن بلوچستان شده. این مرز، بخشی بزرگ از بلوچستان را از ایران جدا کرده و بین مردم بلوچ، باعث جداافتادگی فرهنگی شده است.»

او ادامه می‌دهد: «برای مثال، سابقه ساز دونلی، دست‌کم به سلسله ساسانیان می‌رسد و تصویر آن در جام‌های پیدا شده از آن دوره دیده می‌شود.  این ساز در طول تاریخ به زندگی خود در بلوچستان ادامه داده، ولی به دلیل کشیدن مرز ایران و پاکستان، این طرفِ مرز، سنت نواختن این ساز تقریبا از بین رفته است.»

این مدرس موسیقی می‌گوید: «در حال حاضر، چند جوان هستند که دونلی بزنند، ولی تا به تجربه شیرمحمد برسند، خیلی کار دارد و بدون آموزگار، رشد نخواهند کرد.»

هوشنگ جاوید؛ پژوهشگر و مدرس فرهنگ و موسیقی نواحی