واکاوی کودتای ۲۸ مرداد و احتمال تکرار آن

چکیده :مصدق در واقعه ۳۰ تیر سال ۳۱ توانست گامی به سمت نشاندن استبداد در جایگاه قانون اساسی بردارد. با بررسی مجموعه اسناد درباره کودتای ۲۸ مرداد می بینیم که دوعامل اصلی روی این ماجرا اثر گذاشت، یکی از این عوامل برنامه ریزی بیگانگان بود. «انگلیس و آمریکا» توانستند با تکیه بر استبداد داخلی ایران این کودتا را برنامه ریزی...

سعید گیتی‌آرا

محمد توسلی: اگر نهادهای سخت قدرت همچنان به رویه خود ادامه دهند، وضع بسیار خطرناک خواهد شد.

مصدق در واقعه ۳۰ تیر سال ۳۱ توانست گامی به سمت نشاندن استبداد در جایگاه قانون اساسی بردارد.

درباره کودتای ۲۸ مرداد اظهارنظرها و روایت‌های مختلفی صورت گرفته است. اغلب تحلیلگران به واکاوی شرایطی پرداختند که تحت آن، کودتایی در یکی از گرم ترین روزهای تابستان سال ۳۲ در ایران رخ داد.

اما شاید تاکنون به این موضوع پرداخته نشده و یا شاید ضرورتی هم برای آن وجود نداشته که آیا ممکن است کودتایی مشابه آنچه در سال ۳۲ در ایران اتفاق افتاد، درآینده رخ دهد؟

یک فعال سیاسی با سابقه به این پرسش مهم پاسخ داده است. از نظر او جامعه ایران با افزایش سطح آگاهی نسبت به دهه های قبل مواجه شده و همین عامل امکان انجام کودتایی مشابه آنچه در سال ۳۲ رخ داده را بسیار دشوار می کند.

محمد توسلی در گفت و گو با امتداد گفت: کودتای ۲۸ مرداد زمانی اتفاق افتاد که دولت محمد مصدق دو کار اصلی انجام داد. نخست اینکه با ملی کردن صنعت نفت به سلطه انگلیس در ایران خاتمه داد. این سلطه تنها محدود به نفت نبود و نگاه دکترمصدق، رهایی از سلطه فرهنگی و اجتماعی را شامل می‌شد.

با توجه به اینکه بیگانگان در پایگاه های داخلی نفوذ داشتند، رویدادهای مختلفی در سال های ۳۱ و ۳۲ رخ داد. از واقعه ۳۰ تیر سال ۳۱ تا نفوذی که آمریکایی‌ها در میان همراهان دکترمصدق پیدا کردند و مذاکراتی که با آیت الله کاشانی انجام دادند، همه بدین منظور بود تا دور مصدق را خالی کرده و او را «تنها» کنند.

مصدق در واقعه ۳۰ تیر سال ۳۱ توانست گامی به سمت نشاندن استبداد در جایگاه قانون اساسی بردارد. با بررسی مجموعه اسناد درباره کودتای ۲۸ مرداد می بینیم که دوعامل اصلی روی این ماجرا اثر گذاشت، یکی از این عوامل برنامه ریزی بیگانگان بود. «انگلیس و آمریکا» توانستند با تکیه بر استبداد داخلی ایران این کودتا را برنامه ریزی کنند. در این میان نقش اشرف پهلوی، زاهدی و اوباشی مانند شعبون بی مخ ها و لباس شخصی ها بسیار پررنگ است. همچنین نقشی که حزب توده درایجاد بی اعتمادی در فضای جامعه ایفا کرد، بی‌‌تاثیر نبود.

من در آن ایام نوجوان بودم و به خاطر دارم که حزب توده با اقدامات رادیکالی که انجام می داد و شعارهایی با این محور که « زجنبش توده ای، شاه فراری شده» تلاش می کرد تا به بدنه مذهبی جامعه چنین القاء کند که شاه رفته و حزب توده قرار است روی کار بیاید. چنانکه این جمله معروف از آیت الله بروجردی به دفعات نقل شده که ایشان می‌گوید « بین شاه و حزب توده، شاه را انتخاب کرده است.»

بنابراین، چنین فضای ملتهبی در بدنه جامعه مذهبی ما وجود داشت. به خوبی یادم است در روز کودتای ۲۸ مرداد، در خیابان مولوی که منزل ما آنجا بود؛ وقتی ماشین های اوباش و نیروهای نظامی حرکت می کردند، اکثر مردم از این اتفاق مات و مبهوت مانده بودند و نمی دانستند باید چه کاری انجام دهند.

به دلیل چنین شرایطی بود که کودتای ۲۸ مرداد با کمترین هزینه به سرانجام رسید. باید دید آیا در شرایط کنونی، تجربه کودتا قابل تکرار هست یا خیر؟ به نظرم با اینکه انجام کودتا به سادگی آن ایام نیست، ولی می تواند قابل تکرار باشد. دلیل دشواری تکرار چنین کودتایی این است که جامعه امروز ما بسیار آگاه تر از سال ۱۳۳۲ شده است.

بنابراین جامعه ما از آنجا که مطلع است، با آگاهی در راستای منافع ملی حرکت می کند. این همان سرمایه اجتماعی است. یعنی به رغم تفاوت نگاه‌هایی که وجود دارد، اما وقتی موضوع منافع ملی مطرح می شود، اکثریت ملت ما در صحنه حضور پیدا می کنند. با اینکه رسانه‌های خارجی تاثیرگذار هستند ولی تجربه نشان داده که رشد و آگاهی خوبی به ویژه پس از سال ۸۸ با گسترش فضای مجازی به وجود آمده و مردم حاضرند سکوت کنند و صبوری به خرج دهند اما آب به آسیاب دشمن نریزند.

ار این رو، سرمایه اجتماعی امروز با سال ۳۲ متفاوت است. سال ۳۲ جامعه ما منفعل بود و هیچ واکنشی از خود نشان نمی داد. اما امروز یک عامل بازدارنده وجود دارد که کودتا را بسیار مشکل می کند. عامل ایجابی کودتا بیگانگان هستند که یکپارچه عمل می کنند. به نحوی که اسرائیل، آمریکا، عربستان و متاسفانه برخی نیروهای برانداز در این چهار دهه با رسانه هایی که در اختیار دارند، به دنبال براندازی و به نوعی کودتا در کشور هستند.

باید دید چه موضوعی می تواند سومین پیشنیاز کودتا که همان استبداد داخلی است را فراهم کند؟ مهندس بازرگان در این باره جمله ای معروفی دارد و آن اینکه «همواره دست بیگانگان از آستین استبداد بیرون آمده است» اگر مدیریت کشور به مردم بازنگردد و به قانون اساسی و حقوق اساسی مردم احترام نگذارد و نهادهای سخت قدرت همچنان با برنامه ریزی‌هایی که نمونه آن را در انتخابات مجلس یازدهم دیدیم، به رویه خود ادامه دهند، وضع بسیار خطرناک خواهد شد.

این پیام مهمی بود که در انتخابات اخیر مجلس، در شهری مانند تهران تنها ۱۰ درصد واجدین شرایط به نامزدها رای دادند  و ۹۰ درصد واجدین به نشانه اعتراض یا رای سفید دادند (۸ درصد)  یا در انتخابات شرکت نکردند. از آنجا که انتخابات ریاست جمهوری نیز در پیش است، اگر همین رویه ادامه پیدا کند و رای مردم همچنان تعیین کننده نباشد و دولتی هماهنگ با مجلس فعلی و هسته سخت قدرت شکل بگیرد، ممکن است بیگانگان که همیشه برای حفظ منافع خود به سراغ نهادهای قدرتمندی می روند که سلاح و رسانه و بنگاه های اقتصادی را در اختیار دارند، بتوانند البته با چالش ها و پیچیدگی های زیادی، کودتایی با شیوه نوین را طرح ریزی کنند. اما همانطور که عرض کردم مانع این کار، رشد و آگاهی جامعه و سرمایه اجتماعی مردم حتی در درون نهاد های سخت قدرت خواهد بود. راه حل ممکن، تقویت جنبش اجتماعی از طریق بازگشت به مردم  و قانون اساسی وهمچنین پیگیری آرمان ها و مطالبات اصیلی است که مردم در انقلاب ۵۷ داشتند.