روایت‌های ناصر تقوایی از اربعین و تعزیه

پرونده ارسال شده از ایران به یونسکو نتوانسته تیم ناظر یونسکو را قانع کند. نیاز به مستندی کوتاه اما جامع است تا تمامی عناصر تعزیه را از موسیقی، آواز، روایت، بازیگری تا لباس نشان دهد. خسرو نشان، رئیس مرکز هنرهای نمایشی وقت از ناصر تقوایی می‌خواهد یک فیلم بسازد. تقوایی در دوران جوانی مستندی درخشان از این آیین‌ها ساخته است؛ «اربعین» (سال ۱۳۴۹) با محوریت عزاداری در شهرهای جنوبی کشور بویژه بوشهر. تقوایی درباره این مستند گفته است: «در مراسم عزاداری در بوشهر، عواطف سخت، به آرام‌ترین، زیباترین و انسانی‌ترین شکل خود بروز می‌کنند.»

این کارگردان کمتر از یک ماه برای ارائه مستند کوتاه به یونسکو وقت دارد. او برای انتخاب بازیگر ترجیح می‌دهد به خاطر اهمیت صداسازی، به‌جای بازیگران تئاتر سراغ بهترین تعزیه‌خوان‌های ایران برود. دیگر دغدغه تقوایی متن است. او «تعزیه مجلس حر» را انتخاب می‌کند که بار دراماتیکی بالا برای فرهنگ‌های مختلف دارد. متن منتخب او، معتبرترین متن در میان تعزیه‌نامه‌های چندگانه حر دلاور است یعنی متن میرعزای کاشانی. در اجرای تعزیه جدا از متن و بازیگر تکیه‌ها هم مهم هستند. او که از دوران جوانی در مناطق مختلف ایران عکاسی کرده بی‌درنگ یاد زواره اصفهان می‌افتد؛ جایی که به لحاظ معماری مرکز تکیه است.

ذهن او اما همچنان درگیر ضلع دیگر این هرم چندوجهی است؛ مخاطب فعال تعزیه. فرصت محدود است و نمی‌توان تا محرم صبر کرد. او چند روز قبل از ضبط مستند از مردم روستا دعوت می‌کند تا با لباس مشکی برای دیدن نمایش بیایند تا حال و هوای تعزیه در عاشورا ایجاد شود اما چون ایمان قلبی‌اش این است که «تعزیه واقعی را تنها در روز عاشورا و در بین مؤمنان واقعی می‌توان دید» تصمیم می‌گیرد بر تعزیه‌ای بدون مخاطب متمرکز شود: «کیارستمی فیلمی از تماشاچی تعزیه ساخت که خود تعزیه مطلقاً در آن نبود. من تصمیم گرفتم با خود متن یک تعزیه بدون تماشاچی بسازم، به همین دلیل «تمرین آخر» انتخاب شد...»

چگونگی شکل‎گیری و ساخت و ساز نمایش آیینی- باستانی تعزیه در این مستند روایت می‌شود و مرحوم میرزا هاشم فیاض، معین البکاء، این مستند را پیش می‎برد. چند سال بعد در نهایت نمایش دو فیلم «تعزیه» و «تمرین آخر تعزیه حر دلاور» به کارگردانی ناصر تقوایی، تعزیه ایرانی را به ثبت جهانی می‌رساند. ناصر تقوایی خود «تعزیه» را جزو بهترین فیلم‌هایش می‌داند.‌

۲۴۱۲۴۱