آئین‌های عاشورایی زیر سایه کرونا/ چراغی که همواره پرفروغ است

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها- مریم ساحلی: هلال ماه محرم سال‌های بسیاری است که با اندوه در دل آسمان پدیدار می‌شود و نم اشک را بر چشم‌ها می‌نشاند. فرقی نمی‌کند از اهالی کویر باشیم یا سواحل دریا، محرم برای هر آن کس که دلداده آزادگی و حقیقت است، ماه گریستن پرچم‌های سیاه در دستان نسیم است و ماه برافراشتن بیرق‌های عزا و به حق اندیشیدن.

آوای «هل من ناصرا ینصرنی» امام حسین (ع) صدها سال است که در تاریخ زنده است و اهالی گیلان نیز چون مردم دیگر نقاط ایران زمین در عزای سرور و سالار خود به سوگ می‌نشینند. برپایی مجالس روضه، سیاه پوش کردن مساجد، نوحه خوانی و سینه زنی و اطعام در این خطه سر سبز چون دیگر نقاط کشور از جمله آئین‌های عزاداری محرم به شمار می‌آید و البته در شهرهای مختلف این استان آئین‌های دیگری نیز برگزار می‌شود.

هر چند امسال به دلایل شرایط خاصی که دنیا را گرفته، محرمی متفاوت داریم و بسیاری از مراسم به شکلی ویژه و متناسب با شرایط برگزار و برخی هم برگزار نمی‌شوند، اما قطعاً آئین‌های مختلف گوشه و کنار کشور همواره در برنامه‌های محرمی ما جایگاه ویژه ای داشته و لازم است با حفظ آنها، منتقل کننده و پاسدار خوبی باشیم.

امسال نیز چون سالیان سال گذشته، محرم با شور و شعور امت امام حسین، همینطور رعایت کامل دستورالعمل‌های بهداشتی در گوشه و کنار کشور برگزار می‌شود. اما همانطور که گفته شد برخی آئین‌ها به دلیل شرایط خاص، امکان برگزاری ندارند که در این گزارش مروری اجمالی بر آنها داریم.

برپایی مجالس روضه، سیاه پوش کردن مساجد، نوحه خوانی و سینه زنی و اطعام در گیلان چون دیگر نقاط کشور از جمله آداب و رسوم عزاداری‌های محرم به شمار می‌آید که امسال نیز به خوبی اجرا می‌شود.

آئین‌های محرم در گیلان

«هوشنگ عباسی» گیلان پژوه در گفتگو با خبرنگار مهر با بیان اینکه گیلان نیز همانند سایر نقاط این سرزمین از گذشته‌های دور دارای آئین‌های خاص است، اظهار کرد: گیلانی‌ها با آغاز محرم بازارها و تکیه‌ها را سیاه‌پوش می‌کردند و بسیاری از برنامه‌های معمول زندگی را تعطیل کرده و به عزاداری می‌پرداختند.

وی با اشاره به اینکه آن‌ها بیشتر در بقعه‌ها جمع می‌شدند و پس از سینه‌زنی، دسته حرکت می‌دادند، افزود: «دسته‌گردانی» یکی از مهم‌ترین آئین‌های محرم بود که همچنان در بسیاری از نقاط همراه با سینه‌زنی و زنجیرزنی برگزار می‌شود.

عباسی در ادامه با بیان اینکه «هفت کوگاه» یکی از آئین‌های قدیمی این خطه است، گفت: عزاداران در این مراسم هفت محله را زیر پا می‌گذارند و عقیده دارند با این کار به حاجت خود می‌رسند. «علم بندی» و «علم واچینی» هم آئین دیگری است که اشاره دارد به بستن پارچه‌ها به علم در روزهای نزدیک به تاسوعا و عاشورا و باز کردن پارچه‌ها از علم که پس از چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) انجام می‌شود.

وی با اشاره به اینکه در برخی شهرها اهالی هر خانه غذاهای نذری را در مجمع (سینی) روانه مسجد محل خود می‌کنند تا از عزاداران پذیرایی شود، ادامه داد: تعزیه‌خوانی هم در بسیاری از نقاط مرسوم بود و هر شب بنا به انتسابش به یکی از شهدای کربلا تعزیه آن شب برگزار می‌شد.

محقق گیلانی با بیان اینکه غروب خورشید عاشورا هم که شام غریبان خوانده می‌شود در بسیاری از نقاط گیلان به «زاره زاره» به معنای زاری زاری معروف است، گفت: در شام غریبان عزاداران با پای‌برهنه در محله‌ها راه می‌افتند و با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به عزاداری می‌پردازند. «چهل‌منبر»، «طشت گذاری»، «کرنا نوازی» و «کرپ زنی» هم برخی دیگر از آئین‌های عزاداری محرم در گیلان است.

طشت گذاری

طشت گذاری از جمله آئین‌های عزای حسینی است که در غرب گیلان به ویژه شهرستان‌های تالش و آستارا بیشتر مرسوم است.

این مراسم روز ۲۷ تا ۳۰ ذی‌الحجه برگزار می‌شود و نقل است که به سیراب کردن سپاه حر از سوی حضرت امام حسین (ع) اشاره دارد. در این آئین هنگام عزاداری طشت هایی روی زمین قرار می‌دهند و سپس این طشت ها بر دوش تعدادی از ریش سفیدان به مسجد یا منزل فردی که نذر داشته، وارد و از آب پر می‌شود و پس از خواندن دعا مردم به نیت تبرک و روا شدن حاجاتشان از آن آب بر می‌دارند.

علم بندی ماسوله

شب هفتم ماه محرم آئین علم بندی با قدمت نزدیک به ۸۰۰ سال در ماسوله برپا می‌شود و آوای سنج و شیپور مردم را بدین مراسم فرا می‌خواند. دسته‌های عزاداری از محلات این شهر روانه صحن امامزاده عون بن علی (ع) می‌شوند و هریک علم خویش را دریافت می‌دارند.

علم‌ها دارای ساختاری عمودی هستند و آنها را با بستن پارچه‌ها آراسته‌اند. در این روز عزاداران بسیاری از شهرهای دیگر در ماسوله حضور می‌یابند و بسیاری از مردم این شهر تاریخی درهای منازل خویش را باز می‌گذارند تا عزاداران مهمان سفره‌هایشان باشند. دسته‌های عزاداری، شب دهم محرم علم‌ها را به جایگاه اصلی خود باز می‌گردانند.

آوای عزای کرناها

کرنا نوازی یکی دیگر از آئین‌های عزاداری ماه محرم در گیلان است که امروزه در بخش‌هایی از شرق گیلان به خصوص در آستانه اشرفیه و برخی نقاط شهرستان رودسر برگزار می‌شود. کرنا، ساز بادی بلندی است که در گذشته برای خبر رسانی به مردم استفاده می‌شد و اما امروز آوایش در مراسم عزا به گوش می‌رسد.

کرنا نوازان اغلب در گروه‌های ۱۰ نفره که یک نفر از آنها تک نواز است و مابقی همراهی می‌کنند، سازهایشان را به صدا در می‌آورند.

چهل منبر لاهیجان

عصر تاسوعا که فرا می‌رسد، بانوان عزادار در لاهیجان محزون و خموش با شمع و خرما روانه می‌شوند تا در پای ۴۰ منبر حضور پیدا کنند.

آنها کنار هر منبر شمعی روشن می‌کنند و خرمایی قرار می‌دهند و کمی از برنجی که متولی منبر پای آن قرار داده، بر می‌دارند. این بانوان عزادار برای برآورده شدن حاجت‌های خود دعا می‌کنند و برنجی را که برداشته‌اند به نیت روا شدن حاجت با برنج منزل خود مخلوط کرده و طبخ می‌کنند.

کرپ زنی شعربافان

کرپ دو نیمه یک استوانه چوبی است که با تسمه‌ای در کف دست عزاداران کرپ زن جا می‌گیرد.

این عزاداران وقتی هماهنگ با هم خم و راست می‌شوند، دو نیمه استوانه چوبی را به هم می‌زنند. بیان شده کرپ زنی رهاورد سفر «محمد ابراهیم غبرائی» متخلص به فانی در اواخر قرن دوازدهم هجری شمسی به کربلا بوده است.

وی پس از بازگشت به ایران کرپ زنی را با ریتمی که برایش ابداع کرد و مرثیه‌هایی که سرود در محله شعربافان لاهیجان ترویج کرد.

تعزیه، یادگار ارزشمند کهن

سالیان بسیاری است که تار و پود محرم گیلان با تعزیه درهم‌تنیده شده است. خیمه‌هایی که برپا می‌شوند، اشعار شورآفرین، روایت شهامت اولیا و رذالت اشقیاء، حکایت به‌یادماندنی تعزیه‌هایی است که برپا می‌شود.

تعزیه‌خوانی در گیلان از ریشه‌های کهن برخوردار است و این آئین هرچند نسبت به گذشته دچار تغییراتی شده اما هنوز در شهرها و روستاهای زیادی برگزار می‌شود. در این عرصه دهستان ضیابر از توابع شهرستان صومعه‌سرا از شهرتی خاص در گیلان برخوردار است و قدمتی ۳۰۰ ساله به تعزیه‌خوانی در ضیابر نسبت داده شده است.

«فرامرز طالبی» که یکی از دو نویسنده کتاب دوجلدی «تعزیه در گیلان» است دراین‌باره به خبرنگار مهر گفت: شاید بتوان گفت گیلان از نخستین استان‌هایی است که در آن تعزیه برگزار شد. چراکه آل‌بویه زمانی که قلمرو ایران را تسخیر می‌کند و راهی بغداد می‌شود، برای شهادت حضرت امام حسین (ع) مراسم برگزار می‌کند و این نشان از پیشینه بسیار قوی گیلان در تعزیه دارد.

وی با بیان اینکه «خان ملک ساسانی» سفیر ایران در استانبول در زمان پهلوی اول نوشته که دو تعزیه دیلمی در موزه مادرید نگهداری می‌شود، افزود: اگر این نشانی مورد پیگیری قرار گیرد و آن دو نسخه پیدا شود تحولی عجیب در تعزیه ایران و به‌ویژه گیلان به وجود خواهد آمد و تحقیق و پژوهش بر آن با توجه به اینکه به زبان دیلمی نوشته‌شده، می‌تواند نتایج بسیار خوبی در پی داشته باشد.

طالبی ادامه داد: از سوی دیگر هم‌اکنون در موزه واتیکان حدود ۱۱۰۰ نسخه خطی تعزیه داریم که البته همه آن‌ها کامل نیستند و گوشه‌هایی برجا مانده از نسخه‌های قدیمی است؛ نکته بسیار مهم این است که بخشی از این تعزیه نامه‌ها در گیلان به نگارش درآمده و محررش گیلانی است.

این نویسنده و پژوهشگر با بیان اینکه تعزیه امروزه بیشتر در شرق گیلان رونق دارد و یکی از دلایلش ارتباط این منطقه با طالقان است که از مراکز بسیار قوی تعزیه در ایران محسوب می‌شود، اظهار کرد: افراد زیادی می‌گویند در دوره رضاشاه و کمی قبل‌تر از آن تعزیه‌خوان‌های طالقانی برای اجرای تعزیه به گیلان می‌آمدند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر جنوب گیلان نیز تحت تأثیر تعزیه قزوین بوده و تا چندی پیش هم تعزیه‌خوان‌های قزوینی در گیلان تعزیه می‌خواندند.

طالبی با اشاره به اینکه در غرب گیلان ضیابر مرکز تعزیه است، گفت: احتمالاً بعد از سال ۱۳۲۰ در این منطقه برای تعزیه در چند رشته کلاس‌های آموزشی برگزار می‌شد که تا همین چندی پیش نیز ادامه داشت؛ ازاین‌رو ضیابر از تعزیه‌های خوب و تعزیه‌خوان‌های زبده برخوردار بوده است.

ضرورت ایجاد موزه‌ای برای نمایش‌های سنتی

وی در ادامه بر اهمیت ایجاد یک موزه نمایش و حفظ ابزار نمایش‌های سنتی به‌ویژه تعزیه تأکید و اظهار کرد: متأسفانه ما در پاسداشت فرهنگ گذشتگان خویش کوتاهی می‌کنیم. از یاد نباید برد که بی‌تدبیری و بی‌برنامگی به از دست رفتن میراث فرهنگی می‌انجامد که تعزیه هم بخشی از آن است.

طالبی تصریح کرد: آنچه به اسم تعزیه هم‌اکنون در حال اجراست متأسفانه فاصله بسیار زیادی با تعزیه کهن ما دارد، چراکه آموزش و پیگیری در این عرصه وجود ندارد؛ درواقع حفظ تعزیه نیازمند متولی مجرب و کارآمد است.