تسهیل در دسترسی به منابع با سامانه «سنا» و «حافظه ملی ایرانیان»

به گزارش خبرنگار مهر، غنی‌سازی تجربه کاربری، توزیع عادلانه اطلاعات، مرکزیت‌زدایی از داده‌ها و خروج داده‌ها از مجموعه سازمان اسناد و کتابخانه ملی و در اختیار همگان قرارگرفتن آن‌ها از اهداف اصلی دو سامانه «حافظه ملی ایرانیان» و «سنا» است.

تمرکززدایی و تسهیل در دسترسی به منابع و اسناد از اهداف سازمان اسناد و کتابخانه ملی در سال‌های اخیر بوده است و طرح «حافظه ملی ایرانیان» به عنوان یک طرح ملی، برآن است که با توسعه خدمات برخط و مبتنی بر فضای مجازی، این اهداف را محقق کند؛ اهدافی که حالا با شیوع ویروس کرونا و الزاماتی که پروتکل‌های بهداشتی بر آن تاکید دارد، از اهمیت بیشتری برخوردار شده است.

سمیه توحیدلو، معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران در تشریح اهداف و فعالیت دو سامانه «حافظه ملی ایرانیان» و «سنا» که دوشنبه؛ سوم شهریورماه با حضور اسحاق جهانگیری، معاون اول ریاست جمهوری رونمایی شد، گفت: هر دو سامانه از پروژه‌های قدیمی کتابخانه ملی به‌شمار می‌آیند که با هدف غنی‌سازی تجربه کاربری، توزیع عادلانه اطلاعات، مرکزیت‌زدایی از داده‌ها و خروج داده‌ها از مجموعه سازمان اسناد و کتابخانه ملی و در اختیار همگان قرارگرفتن آن‌ها، انجام شده‌است. هدف این بود که حافظه ملی ایرانیان را در خانه هر ایرانی داشته باشیم و عملاً تنها کالبد فیزیکی، کتابخانه ملی نباشد که خدمت‌رسان و به‌نوعی منبع‌دهنده به پژوهشگران و کاربران است.

نیاز به نگاه شبکه‌ای داریم

توحیدلو با اشاره به تغییر رویکرد بزرگی که در سال‌های اخیر در فضای سازمان اسناد و کتابخانه ملی اتفاق افتاده است، گفت: این نگاه که همه منابع باید در اختیار سازمان اسناد و کتابخانه ملی باشد و این سازمان تنها پوشش دهنده هویتی و تاریخی است، تغییر کرده‌است. در حال حاضر نیاز به نگاه شبکه‌ای داریم تا کاربر، پژوهشگر و مخاطب را به سمت مجموعه‌های اسنادی و کتابخانه‌ای رهنمون کنیم تا بتوانند ساده‌تر به منابع دسترسی داشته باشند و این دو سامانه نیز با همین منطق شکل گرفته‌اند.

سامانه حافظه ملی ایرانیان مرکب از چهار پایگاه کاملاً مجزا، با جستجوی پیشرفته و مجزاست که یکی از آن‌ها «شبکه کتابخانه‌های کشور» است. معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی درباره این پایگاه اشاره کرد: شبکه کتابخانه‌های کشور، بیش از ۳۰۰۰ کتابخانه را شامل می‌شود که ترکیبی از کتابخانه‌های دانشگاهی مانند وزارت علوم، وزارت بهداشت؛ نهاد کتابخانه‌های عمومی و کتابخانه‌های شهرداری را پوشش می‌دهد. همچنین کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه مجلس، کتابخانه موزه مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ملک، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و همه کتابخانه‌هایی را که محل نگهداری منابع ارزشمند کتابی و سندی است، نیز در این مجموعه، یکپارچه‌سازی شده‌اند.

امکان دسترسی به منابع در نزدیک‌ترین کتابخانه

در شبکه کتابخانه‌ها می‌توان به شکل استاندارد به جستجوی کتاب‌هایی که به زبان فارسی در ایران منتشر شده است، دسترسی داشت. توحیدلو با اشاره به اینکه منابع کتابخانه ملی، با کمک داده‌ها و فهرست‌های سایر کتابخانه‌های بزرگ کامل شده و در اختیار همگان قرار گرفته است، گفت: این بزرگترین پایگاه فهرست کتب زبان فارسی است و به مخاطبان و علاقه‌مندان این امکان را می‌دهد که در هر ساعت و از هر مکانی، می‌تواند کتاب موردنظر خود را در این پایگاه جست‌وجو و آدرس نزدیک‌ترین کتابخانه که آن کتاب را دارد، دریافت کند.

به گفته معاون پژوهشی کتابخانه ملی، به کمک شبکه کتابخانه‌ها دسترسی به امکاناتی مانند، ارجاع‌دهی دقیق و گرفتن انواع خروجی از داده‌ها، مهیا خواهد شده است و این اقدام با همکاری پژوهشگران، نخبگان و فرهیختگان بیرونی کامل خواهد شد. وی دراین‌باره افزود: حفظ اسناد و کتب برای آیندگان از وظایف کتابخانه ملی است و ما درصدد آنیم تا با کمک این سامانه و همراهی پژوهشگران، از کمبودهای احتمالی مطلع شویم تا رفع نیازها و مشکلات، حافظه تاریخی و ملی را بیش از پیش مورد حفاظت قرار دهیم.

انتقال نسخه‌های دیجیتال به سامانه‌های جدید

دومین پایگاه که در قالب این طرح ملی راه‌اندازی می‌شود، «شبکه مراکز اسناد کشور» است که از سال ۱۳۸۱ و با ادغام سازمان اسناد و کتابخانه ملی، ایجاد آن از سوی شورای عالی اداری، تجویز شده بود؛ اما متأسفانه برخی از مراکز در انتقال از اطلاعات اسناد با سازمان، تعامل نداشتند. توحیدلو در این‌باره بیان کرد: گاهی اسنادی در مجموعه‌هایی نگهداری می‌شود که دسترسی به آنها و حتی دسترسی به اطلاعات و فهرست آنها آسان نیست. تجمیع این اطلاعات اولین و پایه‌ای‌ترین کاریست که می‌توان انجام داد.

توحیدلو با اشاره به تلاش‌های ۱۸ ساله سازمان اسناد و کتابخانه ملی برای راه‌اندازی شبکه اسناد کشور، درباره این شبکه توضیح داد: هفت مرکز بزرگ مانند کتابخانه آستان قدس رضوی، کتابخانه آستان حضرت معصومه؛ مجموعه مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، کتابخانه ملک، و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به همراه بزرگترین بانک سندی سازمان اسناد و کتابخانه ملی فهرست اسناد خود را در دسترس قرار داده‌اند. این فهرست فرم جدیدی گرفته و دارای قابلیت جستجوی دقیق برای افرادی است که می‌خواهند درباره اسناد، پژوهش کنند؛ همچنین محل دقیق نگهداری اسناد را نشان می‌دهد. امیدواریم به واسطه راه‌اندازی این سامانه، با کمک قوانین بالا دستی لازم، بتوانیم واسپاری نسخ پشتیبان دیجیتال این اسناد را هم داشته باشیم تا دستگاه‌های اجرایی و مجموعه‌های متصل به دولت، منابع اسنادی خود را به شکل دیجیتال در اختیار بگذارند.

جمع‌آوری فهرست یک میلیون و ۱۰ هزار عنوان نسخه خطی

نسخ خطی میراث ایرانیان است و به نوعی هویت کشور را تشکیل می‌دهند. پیش از این فهرستگان متعددی درباره نسخ خطی منتشر شده است. توحیدلو با تاکید بر اینکه جمع‌آوری مدارک ایرانی و اسلامی از وظایف سازمان اسناد و کتابخانه ملی است، درباره شبکه «فهرستگان نسخ خطی» گفت: پیش از این فهرست‌های متعددی از نسخ خطی فارسی داخلی (فنخا) یا فهرست نسخ موجود در عراق (معجم المخطوطات العراقیه) و … توسط سازمان اسناد و کتابخانه ملی به صورت کتاب منتشر شده بود. تبدیل شدن این موضوعات به پایگاه و تکمیل آنها به شکل دسترسی به نسخ فارسی زبان داخل کشور، نسخ فارسی زبان خارج کشور، نسخ غیرفارسی -که اکثراً عربی است- در داخل کشور و کلیه نسخی را که در کشور عراق است، در دسترس پژوهشگران قرار داده شده است. در این پایگاه فهرست تفصیلی حدود یک میلیون و ۱۴ هزار عنوان نسخه خطی در دسترس است که در ۱۸۶۸ پایگاه فهرست‌نویسی شده‌است و نگهداری می‌شود. اطلاعات توصیفی و اطلاعات منبع‌شناختی این نسخ مفصل‌تر از اطلاعاتی است که در برخی مراکز فهرست‌نگاری شده‌است.

به گفته معاون پژوهشی کتابخانه ملی اصل نسخه در دسترس مخاطبان قرار نمی‌گیرد اما فهرست‌نگاریِ آن نسخه، در اختیار کاربر قرار خواهد گرفت. کتابخانه ملی ۹۲ هزار عنوان نسخه در قالب ۴۲ هزار مجلد -که ۳۷ هزار مورد از این مجلدها در سایت کتابخانه دیجیتال سازمان اسناد قابل استفاده است- جمع‌آوری کرده است. وی ادامه داد: کتابخانه مجلس و همچنین کتابخانه‌های بزرگ، قالب دیجیتال شده نسخ را با کیفیت کم و پایین‌تر از اصل -برای جلوگیری از انتشار غیرقانونی- در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهند. فقط کافی است که کاربر اطلاعات لازم و نحوه جست‌وجو را بداند، تا بتواند به اطلاعات آن نسخه دسترسی پیدا کند.

پیش از این، بانک کامل نشریات وجود نداشت

قسمت دیگر سامانه حافظه ملی ایرانیان، «بانک نشریات» است. کتاب‌ها و منابع بسیار گسترده‌ای درباره کتابشناسی نشریات موجود است اما به گفته توحیدلو، هیچ کدام از آن‌ها کامل نیست و درحال حاضر هیچ منبع و پایگاه شناخته‌شده و کاملی برای نشریات، روزنامه‌ها و پی‌آیندها –هرچیزی که سلسله‌وار منتشرشده باشد- وجود ندارد. در بانک نشریات ۶۴ هزار عنوان از روزنامه‌ها و پی‌آیندها مشخص و فهرست‌نویسی شده است.

توحیدلو با بیان اینکه در روز سوم شهریورماه این چهار سامانه در دسترس مخاطبان قرار خواهد گرفت، افزود: در این سامانه امکان جست‌وجو و کامنت‌گذاری و تکمیل و حتی مشارکت در اصلاح داده‌ها وجود خواهد داشت. حجم کلان از داده می‌تواند مسائل مرتبط با خودش را داشته باشد و با کمک همسپاری‌ها توسط مخاطبان کامل خواهد شد.

سامانه سنا اصل منبع را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد

راه‌اندازی سامانه نشریات ایران، دیگر اقدام توسط کتابخانه ملی است که همزمان با سامانه حافظه ملی ایرانیان رونمایی شد. این سامانه محتوای دیجیتال نشریات را از ابتدای دوره قاجار تا کنون در اختیار کاربران قرا می‌دهد. توحیدلو درباره «سامانه سنا» توضیح داد: این سامانه نه تنها مخاطب را برای دسترسی به نشریه مورد نظرش راهنمایی می‌کند؛ بلکه اصل منبع را در اختیار مخاطب قرارمی‌دهد. پیش از این به دلایل مختلف چنین سامانه‌ای در ایران نداشتیم اما کاربرانی که از سنا استفاده می‌کنند، روزبه روز شاهد بزرگ‌تر شدن این داده‌ها خواهند بود.

توحیدلو درباره تفاوت سامانه سنا و بانک نشریات توضیح داد: بانک نشریات، فهرست منابع و سنا اصل منابع را در اختیار کاربران قرار می‌دهد. ازجمله ویژگی‌های این مجموعه، امکان ارتقای جست‌وجوپذیری آن است. گروهی از متخصصان، با هوش مصنوعی روی این داده‌ها کار می‌کنند. در واقع این داده‌ها پلتفرم بسیار مهمی برای پژوهشگران، کاربران عمومی، اهل رسانه، مجموعه‌های استارتاپی و… است.

ویژگی اصلی این شبکه‌ها اتکای آنها بر روابط تعاملی با کاربران است

توحیدلو درباره نحوه عضویت و دسترسی کاربران به داده‌های سامانه نشریات ایران، بیان کرد: با توجه به دسترس‌پذیربودن منابع در این سامانه، باید از آن‌ها حفاظت شود و این روند نیازمند برخی ملاحظات است. با توجه به قوانین فعالیت پایگاه‌هایی که امکانات دیجیتال ارائه می‌دهند، حق عضویت مختصری از کاربران دریافت خواهد شد و بعد از آن، کاربران امکان دانلود مطالب مانند باقی سایت‌های مشابه با محدودیت دانلود در روز خواهند داشت. مطمئناً برای پژوهشگران امکان استفاده مطلوب از این سامانه‌ها وجود دارد و محدودیت به این دلیل است که با درخواست‌هایی که درصدد دانلود تمام منابع هستند، مواجه نشویم.

وی ادامه داد: ارائه و جست‌وجو در سامانه حافظه ملی ایرانیان، برای همه مطالب رایگان است، اما برای اصلاح داده‌ها و ثبت نظر، نیاز به عضویت است. چراکه با این روش افرادی که داده‌ها را اصلاح یا نظر خود را ثبت می‌کنند، قابل شناسایی و پیگیری هستند.

توحیدلو تاکید کرد: ویژگی اصلی این شبکه‌ها مبتنی بر روابط و ارتباط‌های صمیمانه‌ای است که میان نهادها اتفاق می‌افتد. نه سازمان اسناد و کتابخانه ملی و نه هیچ سازمان دیگری نخواستند داده را از آن خود کنند و بیشتر تلاش برای دیده‌شدن کتابخانه‌ها، سایت‌ها و مجموعه‌های دیگر است.