انقلاب تلگرامی، از ایران تا بلاروس؛ بررسی نقش یک اپلیکشن پیام‌رسان در اعتراضات مردمی

خبرگزاری اسوشیتدپرس در مطلبی به قلم داریا لیتوینوا به تأثیر و نقش اپلیکیشن پیام‌رسان تلگرام در اعتراضات بلاروس پرداخته است.

این گزارش با شرح نقش پررنگ تلگرام در آگاه شدن از معترضان بلاروسی از زمان و مکان تظاهرات و یاری رساندن به آنها در برداشتن گام‌هایی هدفمندانه آغاز شده است.

تلگرام به ابزاری ضروری برای هماهنگی اعتراضات گسترده و بی‌سابقه اخیر در بلاروس تبدیل شده است. این اعتراضات از نهم ماه اوت - زمانی که مقامات انتخاباتی کشور اعلام کردند الكساندر لوكاشنكو، رئیس جمهوری کنونی، با اختلاف چشمگیر برنده شده و دوران ریاست جمهوری ۲۶ ساله‌اش  تمدید شده است - آغاز شد.

معترضان با برپایی اعتراضات مسالمت‌آمیز به خیابان‌های مینسک،‌ پایتخت بلاروس، و سایر شهرها سرازیر شدند؛ اما پاسخشان، بمب‌های صوتی و گلوله‌های لاستیکی، و ضرب و جرح توسط پلیس بود.

سوتلانا تیخانوفسکایا، رهبر مخالفان، نتیجه انتخابات را نپذیرفت، دولت را به تقلب گسترده متهم کرد، و ناچار شد کشور را ترک کند.

پاسخ مقامات دولت بلاروس به رویدادها قابل پیش‌بینی بود: قطع اینترنت، مسدود کردن شبکه‌های اجتماعی، و جلوگیری از آگاهی‌رسانی و هماهنگی جنبش‌های مخالفان.

در این مقطع بود که شبکه اجتماعی و اپلیکیشن پیام‌رسانی تلگرام – که معمولا به رغم قطعی اینترنت در دسترس است - وارد عمل شد.

کانال‌های تلگرامی مانند «نختا» (به انگلیسی Nexta که در زبان بلاروسی به معنای «کسی» است) و «نختا لایو» (به انگلیسی: Nexta Live)، توجه خود را به هماهنگ کردن تظاهرات پراکنده جلب کردند و با انتشار تصاویر از درگیری‌ها و حضور پلیس و برقراری ارتباط با فعالان حقوق بشر، چراغ راه معترضان در این مسیر شدند.

فرانک ویاکورکا، تحلیلگر مسائل بلاروس در شورای آتلانتیک به خبرگزاری اسوشیتدپرس می‌گوید سرنوشت کشور هرگز تا این اندازه به فن‌آوری وابسته نبوده است.

پس از انتخابات و در پس آن اعتراضات و قطع اینترنت، دنبال‌کننده‌های کانال «نختا لایو» از چند صد هزار نفر به بالای دو میلیون نفر رسید.

نفوذ و تأثیر این کانال‌های تلگرامی در این کشور ۹.۵ میلیون نفری را نمی‌تواند نادیده گرفت. از همین رو، مقامات دست به کار شده و دنبال مدیران این کانال‌ها افتاده‌اند.

چندی پیش، پرونده‌ای علیه بنیانگذار شبکه تلگرامی «نختا» که بالای ۷۰۰ هزار مشترک دارد باز شد. استیون پوتیلو، بلاگر ۲۲ ساله به اتهام «ایجاد شورش‌های جمعی» ممکن است با پانزده سال زندان روبرو شود. بلاگر دیگری به نام ایگور لوسیک، که مؤسس کانال تلگرامی موسوم به «بلاروس مغز» است، پیش از انتخابات بازداشت شد، اما این کانال فعالیت خود را متوقف نکرد.

پوتیلو زمانی که هفده ساله بود، کانال یوتیوبی راه‌اندازی کرد که سال گذشته با یک ویدئوی نیم ساعته در مورد «سوابق جنایی لوکاشنکو» بالای ۳ میلیون بار دیده شد و هنوز در یوتیوب قابل دسترس است.

کانال تلگرام او پیش از انتخابات راه افتاد و خیلی زود به عنوان محلی برای رد و بدل کردن عکس و ویدئو و خبر و همچنین انتشار خبرهای دست اول از منابع داخل دولت شناخته شد.

آندری باستونتس، رئیس انجمن روزنامه‌نگاران بلاروس، معتقد است هر چند کانال‌های تلگرامی توانستند قطع اینترنت را دور بزنند و در چرخش اطلاعات و هماهنگی اعتراضات نقش مهمی ایفا کردند اما خبرهای بی طرفانه را بیشتر در کانال‌های رسانه‌های خبری سنتی می‌توان یافت.

 

انقلاب تلگرامی، از بلاروس تا ایران

تلگرام در ماه آوریل امسال اعلام کرد که ۴۰۰ میلیون کاربر فعال دارد. این رقم دو سال پیش ۲۰۰ میلیون نفر بود.

عدم اعتماد به رسانه‌های دولتی مردم را در کشورهایی با حکومت‌های استبدادی هر چه بیشتر به سوی رسانه‌های اجتماعی کشانده است. شبکه‌های اجتماعی در سال‌های گذشته از جنبش سبز در ایران گرفته تا بهار عربی و اعتراضات در هنگ‌کنگ، نقش مهمی در پیشبرد جنبش‌های مردمی ایفا کردند.

بررسی دانلودهای «گوگل پلی» و «اپ استور» نشان می‌دهد در سال ۲۰۱۹، تلگرام در کشورهای ایران و ازبکستان، بیشترین رشد را نسبت به دیگر پیام‌رسان‌ها داشت. در ماه ژوئن سال ۲۰۲۰، بیست کشور دیگر هم به این فهرست اضافه شدند.

تلگرام در ایران به رغم فیلترهای دولتی، محبوبیت زیادی دارد (منبع: Hootsuite/We Are Social)

روز ۱۰ اردیبهشت ۱۳۹۷ هنگامی که مردم روسیه برای اعتراض به فیلتر شدن تلگرام در این کشور به خیابان‌ها آمده بودند در ایران هم حکم فیلترینگ تلگرام صادر شد.

این حکم توسط بیژن قاسم زاده، بازپرس وقت شعبه دوم دادسرای فرهنگ و رسانه، صادر شد و حسن روحانی، رئیس جمهوری اسلامی ایران، سعی کرد این تصمیم را به قوه قضائیه مربوط کرده و دولت خود را مخالف فیلترینگ تلگرام نشان دهد. اما فیلترینگ تلگرام موضوعی بود که از چند ماه پیش برای آن برنامه‌ریزی شده بود و حتی پای رهبر جمهوری اسلامی هم آشکارا در میان بود.

فشارها برای فیلترینگ تلگرام پس از آن افزایش یافت که بسیاری از تصاویر اعتراض‌های دی ماه ۱۳۹۶ و دیگر اعتراض‌ها در ایران، و نیز قرار‌های حضور در اعتراض‌های خیابانی نیز به کمک این پیام‌رسان منتشر شد.

پس از آن که درخواست مقام‌های قضایی ایران از تلگرام برای دریافت اطلاعات برخی کاربران با پاسخ منفی روبرو شد، فشار برای فیلترینگ این پیام رسان از سوی دستگاه قضایی و برخی چهره‌های محافظه کار از جمله امامان جمعه افزایش یافت.

تا این که پایگاه اطلاع‌رسانی رهبر جمهوری اسلامی در اطلاعیه‌ای که چهارشنبه ۲۹ فروردین منتشر کرد، خبر داد که تصمیم خروج این پایگاه از کانال تلگرام، «پیش از شروع برنامه رسمی نهادهای کشور در توقف استفاده از تلگرام انجام می‌شود.»

همزمان چندین پروژه میلیاردی به عنوان «پیام رسان ایرانی» معرفی شد و دولت نیز به رغم مخالفت نمایشی دستور حضور در این پیام‌رسان‌ها را برای زیر مجموعه خود صادر کرد. خیلی زود مشخص شد که این پیام‌رسان‌ها تحت نظارت نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی قرار دارند و مردم ایران هم باوجود تبلیغات گسترده حکومتی، استقبال چندانی از آنها نکردند.

به این ترتیب تلگرام هم به دایره گسترده فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و ارتباطی در ایران پیوست و تاکنون هم فیلتر است.

تلاش برای دسترسی به اطلاعات کاربران اینترنت و سانسور و فیلترینگ فضای مجازی از سوی جمهوری اسلامی، در سال‌های اخیر بارها توسط نهادهای مدافع حقوق بشر و دولت ایالات متحده آمریکا محکوم شده است.