ابهام‌زدایی از مرمت برج تاریخی شاطرگنبد ساری

به گزارش ایرنا، برج تاریخی شاطرگنبد که یکی از بناهای ثبت شده در فهرست آثار ملی ایران است در یک کیلومتری جنوب ساری و محدوده روستای بالادزا قرار دارد. بنایی به جا مانده از سده نهم هجری قمری و عصر تیموریان که طی سال‌های اخیر بر اثر شرایط آب و هوایی در مسیر فرسایش قرار گرفت. فرسایش این بنا در گنبد هشت‌وجهی آن به چشم می‌آمد که به دلیل ریزش برخی آجرهای گنبد و گوشواره‌های زیر آن و همچنین روییدن گیاهان از روی گنبد سرعت تخریب آن بیشتر شد.

اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی مازندران از سال گذشته مرمت این بنا را در دستور کار قرار داد و ابتدا مرمت دیواره‌های برج در دستور کار قرار گرفت. البته بنا به برخی اظهارات نخستین مرمت این بر حدود ۴۰ سال پیش و پس از ثبت برج در فهرست آثار ملی با سیمان‌کاری دیواره‌ها انجام شد. اما از سال گذشته مرمت این بنا به شکل ویژه‌ در دستور کار قرار گرفت که بخشی از آن پارسال و بخش دیگر امسال و طی چند ماه‌های اخیر انجام شد.

اختلاف نظر در مرمت

برخی کارشناسان میراث فرهنگی و معماری معتقدند مرمت این بنا به دلیل استفاده کردن از ملاط ماسه سیمان و همچنین اضافه کردن یک ردیف آجر روی گنبد، ساختار برج را به هم ریخته و ممکن است در آینده سبب افزایش آسیب به این بنای تاریخی شود. اما مسئولان میراث فرهنگی می‌گویند این بنا بر اساس نقشه‌ اولیه و ساختار اصلی برج مرمت شده است.

از نگاه منتقدان اجرای این طرح مرمتی، اضافه کردن یک ردیف از آجر روی گنبد، هم سبب افزایش وزن گنبد و بیشتر شدن فشار روی دیواره و پایه‌های برج می‌شود و هم تناسب ارتفاعی برج را بر هم می‌زند. ولی مسئولان میراث فرهنگی بروز این اشتباه‌ها در طرح مرمت را تأیید نمی‌کنند و تأکید دارند که مشکلی برای بنا پیش نمی‌آید. موضوع دیگری که برخی منتقدان اجرای این طرح عنوان می‌کنند استفاده از ملاط ماسه سیمان در مرمت بناست که به دلیل خاکستری بودن رنگ ملاط و ظاهر آن بیان می‌کنند.

از نگاه منتقدان اضافه کردن یک ردیف آجر روی گنبد سبب افزایش وزن گنبد می‌شود. / عکس: مهدی محبی پور

مرمت اصولی

در صورتی که ادعاهای کارشناسان و منتقدان این طرح مرمتی درست باشد، این برج تاریخی ممکن است در آینده با مشکل مواجه شود. اما معاون میراث فرهنگی مازندران در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا همه این ادعاها را رد می‌کند و ضمن ابراز خرسندی از دغدغه‌های فعالان میراث فرهنگی بابت حفاظت از یک بنای تاریخی می‌گوید: مرمت بنا به پیمانکار سپرده شده و اداره کل نیز نظارت کافی و لازم را بر اجرای طرح مرمت دارد تا آسیبی به بنا وارد نشود.

مهدی ایزدی می‌افزاید: برج شاطرگنبد بنایی با گنبد دوپوسته‌ای است که به دلیل شرایط آب و هوایی، بخشی از آجرهای پوسته بالایی گنبد به مرور فرسوده و جدا شد. بخش‌های دیگری از گنبد نیز به دلیل رویش گیاهان و جلبک‌ها تخریب شد که برداشت این گیاهان از روی گنبد طبیعتا بخشی از پوسته را فرسوده‌تر کرد و باید این قسمت‌ها مرمت می‌شد.

وی اظهار می‌کند: در این طرح مرمتی ردیف جدیدی به پوسته گنبد اضافه نمی‌شود. بلکه بخش‌هایی از پوسته بالایی گنبد که جدا و تخریب شده بود با آجرهای سنتی به همان شکل قدیمی و با شیوه و طرح سنتی ترمیم و بازسازی خواهد شد.

گنبد دو پوسته بود

این مسئول با اشاره به دو لایه بودن پوسته گنبد این بنا خاطرنشان می‌کند: طبق مشاهدات و بقایایی که روی گنبد باقی مانده و همچنین محاسبات فنی که انجام شد، یک پوسته آجری دیگر با ضخامت ۳۰ تا ۴۰ سانتیمتر روی این گنبد قرار داشت که در بعضی قسمت‌های گنبد بقایای آن هنوز وجود دارد و به همان صورت نیز حفظ شده تا باقی آجرها به صورت متناسب با همان پوسته قدیمی روی گنبد چیده شوند.

معاون میراث فرهنگی مازندران: بنا پس از مرمت اضافه وزن نخواهد داشت. / عکس: مهدی محبی پور

معاون میراث فرهنگی مازندران می‌گوید: بر خلاف تصور منتقدان پروژه، به وزن گنبد افزوده نمی‌شود و بنا پس از مرمت اضافه وزن نخواهد داشت. ارتفاع گنبد نیز به ارتفاع اولیه‌ در طرح اصلی برمی‌گردد. حتی در اندازه آجرها نیز توجه لازم را داشتیم تا مشکلی برای ظاهر و ساختار بنا ایجاد نکند. آجرها را نیز مانند همان آجرهای قدیمی در کارگاه‌های سنتی تهیه می‌شود.

به گفته وی این انتقاد پس از مطرح شدن از سوی برخی فعالان حوزه میراث فرهنگی از سوی معاونت میراث فرهنگی وزارت نیز مورد توجه قرار گرفته که پس از ارائه توضیح‌های لازم به کمیته مربوطه، با ادامه مرمت موافقت شد و طرح مورد تأیید قرار گرفت.

ایزدی با اشاره به طولانی شدن مرمت این بنا می‌افزاید: معمولا دوره‌های مرمت کوتاه نیستند و به دلیل مسائل اعتباری و مالی از زمان آغاز تا پایان باید حداقل دو سال زمان می‌برند. چون اعتبارات پراکنده است و مستمر نیست. از سوی دیگر برنامه‌های مرمتی ما بر اساس احکام اجرا می‌شوند. یعنی وزارتخانه برای مرمت بنا حکم صادر می‌کند و ما نیز با توجه به اعتباری که داریم مرمت را انجام می‌دهیم. ضمن این که با توجه به شرایط اقلیمی مازندران فصل کار ما از بهار تا پاییز است و در زمستان به دلیل بارندگی‌ها مرمت انجام نمی‌شود.

تکذیب استفاده از ملاط سیمان

این مسئول درباره ادعای مطرح شده درباره استفاده از ملاط ماسه سیمان در مرمت شاطرگنبد به دلیل رنگ خاکستری ملاط نیز اظهار می‌کند: ملاطی که در این پروژه استفاده شده ملاط شفته آهک است که در آن مقداری سیمان برای چسبندگی و استحکام بیشتر استفاده می‌شود و برای مرمت بناهای تاریخی به کار می‌رود.

وی خاطرنشان می‌کند: به هیچ وجه از ملاط ماسه سیمان استفاده نشده و ماده اصلی این ملاط آهک و خاک همان منطقه است. رنگ خاکستری ملاط هم به دلیل مقدار اندک سیمان است که پس از خشک شدن با گذشت زمان تغییر رنگ می‌دهد و به طیف قهوه‌ای نزدیک می‌شود. گیرایی و سفتی این ملاط به زمان نیاز دارد، اما وقتی سفت می‌شود مانند ساروج خواهد شد.

به گفته معاون میراث فرهنگی مازندران ملاطی استفاده شده در این پروژه شفته آهک است. / عکس: مهدی محبی پور

سرعت بالای تخریب بناهای تاریخی در مازندران

استان مازندران بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ اثر و بنای تاریخی واجد شرایط برای قرار گرفتن در آثار ملی دارد که تاکنون نام ۶۷۰ اثر در این فهرست ثبت شده است. مسئولان میراث فرهنگی مازندران می‌گویند نبود ردیف بودجه دولتی برای ترمیم و نگهداری سبب شده است تا ۷۰ درصد از آثار تاریخی استان در فهرست آثار ملی ثبت نشود.

مرمت بناهای تاریخی در مازندران هم به زمان بیشتری نیاز دارد و هم هزینه‌های بالاتری را می‌طلبد. شرایط خاص آب و هوایی در این استان عمر مفید ساختمان‌ها را نسبت به مناطق خشک مرکزی ایران کمتر می‌کند و به همین دلیل بسیاری از بناهای تاریخی مازندران نسبت به بناهای هم‌عصر خود در سایر استان‌ها وضعیت بسیار بدی دارند و در معرض تخریب قرار گرفته‌اند.

این موضوع را می‌توان در برج‌های آرامگاهی، مسجدهای تاریخی و خانه‌های قدیمی مازندران دید. همین گستردگی و تعدد بناها و از طرفی سرعت بالای تحت تأثیر عوامل محیطی قرار گرفتن بناها سبب شده که جاذبه‌های تاریخی مازندران کمتر به چشم بیایند و تعدادی از این بناهای باقیمانده هم به دلیل کمبود اعتبار برای مرمت، با سرعت بیشتری در مسیر فرسایش و تخریب قرار بگیرند.