ترانه‌های بیروتی و نوستالژی لبنان از دست رفته

امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، که برای دومین بار طی کمتر از یک ماه اخیر به لبنان سفر کرد، شامگاه دوشنبه، در بدو ورودش به این کشور به دیدار فیروز، خواننده معروف لبنانی، در خانه‌اش در محله الرابيه در حومه بیروت رفت.

مکرون در این دیدار به لژیون دونور، نشان افتحار فرانسه را با دستانش به گردن فیروز آویخت و در مقابل یک تابلو از این خواننده هدیه گرفت.

البته ژاک لانگ، رئیس مؤسسه جهان عرب پاریس در زمانی که وزارت فرهنگ فرانسه را در اختیار داشت، نشان افسر هنر و ادب فرانسه را به فیروز اهدا کرده بود.

رئیس‌جمهور فرانسه پس از یک ساعت دیدار با فیروز که پس از ساعت ۱۰ شب صورت گرفت، در گفت‌وگو با یک شبکه تلویزیونی محلی لبنان، این دیدارش را «خیلی زیبا و خیلی پربار» توصیف کرد.

او گفت: «همه آنچه را که او برای من از یک لبنانی که دوستش داریم، از یک لبنانی که همه انتظار دارند، از یک نوستالژی که همه احساسش می‌کنند، به خودش گفتم».

رئیس‌جمهور فرانسه همچنین در پاسخ به اینکه کدامیک از ترانه‌های فیروز را بیشتر دوست دارد، گفت: «لبیروت...».

فیروز که اکنون ۸۴ ساله است، چندین ترانه‌ برای بیروت خوانده که از ترانه «لبيروت من قلبی سلام لبيروت» جزو معروف‌ترین‌هاست.

مکرون همچنین پس از خروج از خانه فیروز با جمعیتی از تظاهرکنندگان روبه‌رو شد که از وضعیت کشورشان ناراضی بودند. او خطاب به جمعیت گفت: «من نزد او [فیروز] تعهد دادم و نزد شما هم امشب تعهد می‌دهم که همه تلاش‌های برای انجام اصلاحات و بهتر شدن اوضاع لبنان انجام گیرد».

در حالی که لبنان در یک بحران سیاسی و اقتصادی بی‌سابقه طی دهه‌های اخیر به سر می‌برد و جامعه این کشور شدیداً چندپاره شده، انتخاب یک خواننده باسابقه و محبوب از سوی امانوئل مکرون، تأکید بر جایگاه نادر او به عنوان نماد اتحاد ملی لبنان و سمبلی فراتر از اختلافات فرقه‌ای در این کشور است.

صدای عشق، آزادی و وطن

تصویری از فیروز در سال ۱۹۷۲

فیروز که با نام اصلی «نهاد حداد» در بیستم نوامبر ۱۹۳۴ در روستایی در کوه‌های لبنان به دنیا آمده، جزو آخرین اسطوره‌های موسیقی در میان خوانندگان زن جهان عرب به شمار می‌رود.

پس از مرگ «ام کلثوم»، خواننده مصری در سال ۱۹۷۵، از هیچ خواننده عربی به اندازه فیروز تمجید نشده است. او در ده‌ها آلبومی که منتشر کرده، عشق، آزادی و وطن را صدا زده است.

تقریبا صدای «فرشته‌گون» و «بهشتی»‌ فیروز از همه شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی جهان عرب پخش شده و کمتر کسی در کشورهای عربی است که ترانه‌های او را نشنیده باشد.

فیروز که بیش از یک دهه است، دیگر کنسرتی برگزار نکرده، یادآور دورانی است که لبنان از نظر فرهنگی بسیار غنی بود و جهانیان را شیفته این فرهنگ خود می‌کرد.

خودش در سال ۱۹۹۹، در گفت‌وگو با روزنامه نیویورک تایمز، با اشاره به سال‌ها جنگ داخلی در لبنان گفته است: «وقتی شما به لبنان امروز نگاه می‌کنید، می‌بینید که هیچ شباهتی با لبنان در زمانی که من می‌خواندم ندارد».

با رفتاری آرام، حالت خلسه چهره‌اش موقع خواندن و خنده‌های به نظر خجالت‌آمیزش، فیروز تصویری عرفانی از خود در انظار عمومی ایجاد کرده است.

او روی صحنه، برخلاف بسیاری از خوانندگان، کمتر با مخاطبانش حرف می‌زد و در اجراهایش، گاهی به نظر می‌رسید که چیزی نمی‌بیند یا چیزی نمی‌شوند.

این خواننده که مادر چهار فرزند است، در این سال‌ها کمتر از مصاحبه کرده و نسبت به دیگر خوانندگان، کمتر از زندگی خودش سخن گفته است.

فیروز در دهه ۱۹۵۰ با عاصی رحبانی از آهنگسازان بنام عرب ازدواج کرد

ضحی شمس، روزنامه‌نگاری که سابقه همکاری با فیروز را دارد در این باره بر «حجب» و در عین حال «جدیت» فیروز تاکید کرده و گفته است: «او از ابتذال و تعرض به حریم شخصی‌اش متنفر است.»

فیروز که در خانواده‌ای مسیحی به دنیا آمده و فرزند بزرگ خانواده بود، در بیروت بزرگ شد و تحصیل کرد. او عاشق آواز و موسیقی بود و استعداد موسیقایی او از سوی محمد فلیفل که از طرف یک رادیو (إذاعة الشرق الأدنى) برای تشکیل یک گروه کر به مدرسه آمده بود، شناسایی شد.

اما این حليم الرومی، خواننده و آهنگساز لبنانی فلسطینی‌تبار بود که در رادیو از صدای او خوشش آمد و لقب «فیروز» را به او بخشید. همچنین الرومی بود که فیروز را به برادران الرحبانی که آهنگساز بودند، معرفی کرد.

این آشنایی، به ازدواج فیروز در دهه ۱۹۵۰، با عاصی، یکی از این برادران منجر شد. عاصی رحبانی در سال ۱۹۸۶، وقتی ۶۳ ساله بود، درگذشت.

عاصی و منصور رحبانی با ابداعات خود، انقلابی در موسیقی کلاسیک عربی پدید آوردند. در واقع، آنان با بهره‌گیری از موسیقی کلاسیک سایر ملل، مثل موسیقی کلاسیک غربی، روسیه و آمریکای لاتین، ریتم‌ها و ملودی‌های جدیدی را وارد موسیقی شرقی کردند.

اولین کنسرت عمومی فیروز سال ۱۹۷۵ در جشنواره بعلبک و در میان ویرانه‌های باستانی این شهر اجرا شد. این آغاز اوج‌گیری مسیر حرفه‌ای فیروز بود.

فیروز در سال‌های بعد با خواندن اشعاری از نزار قبانی، جبران خلیل جبران، سعید عقل و احمد شوقی، شاعران بزرگ معاصر عرب، روحیه میهن‌پرستانه را در میان لبنانی‌ها و همچنین مردم دیگر کشورهای عربی تقویت کرد.

فیروز اپراهای زیادی اجرا کرد و در دهه ۱۹۶۰ وارد دنیای سینما نیز شد. فیلم «انگشترفروش» ساخته یوسف شاهین، کارگردان معروف مصری در سال ۱۹۶۵، اولین فیلمی بود که فیروز در آن به ایفای نقش پرداخت. او بعدا در فیلم‌هایی از هنری برکات، دیگر کارگردان مصری حضور یافت.

همچنین خواندن برای پناهندگان فلسطینی بر محبوبیت او در میان اعراب مؤثر بود. همچنین ترانه «گل‌های شهر» را پس از شکست اعراب از اسرائیل در سال ۱۹۶۷ اجرا کرد.

راوی رنج لبنان

اما عمده محبوبیت او در کشورش ناشی از رفتار سیاسی‌اش در جریان جنگ‌های داخلی لبنان، از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۹۰ بود. او نه تنها حاضر نشد که لبنان درگیر جنگ را ترک کند، بلکه به نفع هیچ گروهی موضع نگرفت.

در آن سال‌ها مردم لبنان با شنیدن ترانه‌های فیروز از جمله ترانه «لبنان دوستت دارم» (بحبك يا لبنان) بر رنج و درد خود بسیار گریستند. این ترانه در ردیف سرود ملی لبنان قرار گرفته است.

کنسرت فیروز پس از جنگ نیز در مرکز بیروت، در مقابل هزاران لبنانی گریان، بسیار متأثرکننده بود.

فیروز گرچه برای نسل‌های پیشین لبنان خاطره‌ای دست‌اول است، اما نسل جدید لبنان به واسطه زياد رحبانی، فرزند بزرگ فیروز و آهنگساز، پیانیست و کارگردان معروف لبنانی نیز با او ارتباط دوچندان می‌گیرند.

آهنگسازی «زیاد» تحت تاثیر موسیقی جاز طرفداران بسیاری دارد و کارگردانی او در تئاتر نیز جان تازه‌ای به تئاتر لبنان بخشیده است.

آهنگ بیت الشلبیه از مشهورترین آهنگ‌های فیروز است که نسخه‌ای فارسی از آن با صدای ویگن و پوران منتشر شد

با این حال در سال‌های اخیر، مشکلات حاشیه‌ای نیز برای فیروز به وجود آمد؛ مثل دعوای حقوقی‌اش با فرزندان منصور رحبانی، برادر همسرش، بر سر یکی از ترانه‌های محبوبش.

همچنین آخرین آلبوم فیروز با عنوان «ببالی» که در سال ۲۰۱۷ منتشر شد، انتقاداتی را برانگیخت. خیلی‌ها معتقدند بودند که این آلبوم بیانگر زیبایی‌های صدای فیروز نیز و در ادامه میراث بزرگ او قرار نمی‌گیرد.

شعرهای این آلبوم که دارای ده ترانه است، در واقع متن ترانه‌های معروف اروپایی در دهه ۱۹۶۰ است که توسط ریما، دختر فیروز به عربی بازگردانده شده است.

امروز ترانه عربی، تحت تأثیر آلات الکترونیک، نسبت به گذشته بسیار تغییر کرده و سلایق علاقه‌مندان به موسیقی نیز متفاوت شده است، اما صدای فیروز همچنان از دور به گوش می‌رسد.