فعالیت‌های پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در عرصه مطالعات معنویت

به گزارش خبرگزاری مهر، گروه اسلام و مطالعات معنویت، یکی از سه گروه مطالعاتی در پژوهشکده اخلاق و معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است؛ این گروه به‌طور رسمی از سال ۱۳۹۶ آغاز به کار کرد و ضمن تکمیل‌کردن و سامان‌دادن به چند پروژۀ سابق در این پژوهشکده و مبادرت به چاپ آن‌ها، مانند کتاب عرفان و بایسته‌های عرفان‌پژوهی و همچنین فرهنگ آثار عرفانی، پروژه‌های دیگری نیز در دستور کار خود قرار داد.

بدین منظور، به گفت‌وگو با احمد شاکرنژاد «مدیر گروه اسلام و مطالعات معنویت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی» دربارۀ اهمیت پرداختن به مطالعات معنویت و نیز پروژه‌های در دست اجرای این گروه پرداختیم که متن این مصاحبه را در ذیل می‌خوانیم:

* چرا مطالعات معنویت و پرداختن به مباحث این‌چنینی در جامعۀ امروز ضرورت دارد؟

بعد از دوره‌ای مبارزه با دین و ماورا طبیعت، واژۀ معنویت، امروزه دوباره بر سرزبان‌ها افتاده و در حیطه‌های مختلف سخن از معنویت‌های جدید به میان می‌آید، اما با کمی دقت در کاربردهای متعدد این واژه، آشکار می‌شود که معنویت‌های جدید و نوظهور– که عمدتاً خاستگاه غربی دارند - بعضاً در تقابل با دین‌داری، نهادینه و یا به عنوان بدیل آن به حساب می‌آید؛ از این رو، لازم است ضمن بالابردن سواد معنوی جامعه، طبق موازین و آموزه‌های اسلام، معنویت دینی از معنویت غیردینی تفکیک و شاخصه‌ها و راهکارهای زیست معنوی در جهان مدرن ترسیم شود.

*گروه اسلام و مطالعات معنویت، در این زمینه چه آثاری تولید کرده است؟

غیر از دو کتاب «عرفان و بایسته‌های عرفان‌پژوهی» و «فرهنگ آثار عرفانی»، پروژه‌های دیگری نیز در دستور کار این گروه قرار داشته که بعضی چاپ شده و برخی در مرحلۀ نهایی و برخی دیگر نیز در حال مطالعه و اجرا هستند؛ دو مورد از این پروژه‌ها تا کنون چاپ شده که یکی از آنها، کتاب «درآمدی بر مطالعات معنویت» به کوشش حجت‌الله آزاد و اینجانب است؛ در این اثر، جمعی از معنویت‌پژوهان به ارائه مباحث خودشان در زمینۀ چیستی معنویت اسلامی، روش‌شناسی آن و مفهوم‌شناسی و مطالعات معنویت در دین‌پژوهی و جامعه‌شناسی پرداخته‌اند؛ در بعضی از مقالات این اثر هم به شاخصه‌های معنویت اسلامی و گونه‌های معنویت‌گرایی پرداخته شده است.

اثر دیگر، «معنویت‌گرایی جدید؛ مؤلفه‌های مفهومی و لوازم اعتقادی و نشانه‌های گفتمانی»، نوشته بنده است که در این کتاب، ضمن مفهوم‌شناسی معنویت در غرب، به این امر پرداخته شده که در سیر تحولات مفهومی، این واژه امروزه چه مفاهیمی دارد و بر اساس این مفهوم جدید، چه جریان‌ها و سنت‌هایی اخیراً تحت عنوان معنویت‌گرایی جدید شکل پیدا کرده است.

*آیا پروژه‌های اتمام یافته و آمادۀ نشر هم دارید؟

گروه اسلام و مطالعات معنویت پروژه‌هایی هم دارد که به احتمال زیاد در سال ۱۳۹۹ محصول نهایی آن‌ها به فضای علمی - فرهنگی کشور ارائه می‌شود؛ سه پروژه‌ای که امیدواریم امسال به چاپ برسد، عبارتند از:

«درآمدی بر مدل‌های زیست معنوی در قرآن»؛ که به همت حجت الاسلام والمسلمین محمدجواد رودگر و با نظارت محمد فنایی اشکوری در حال انجام است؛ مراحل نگارش این اثر تمام شده و ارزیابی آن هم صورت گرفته و در حال اصلاحات و اعمال ارزیابی و آماده‌شدن برای چاپ است.

«شیوه‌های مواجهۀ تبلیغی با افراد در معرض معنویت‌های نوظهور»؛ که مجری این پروژه حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مظاهری سیف و با نظارت حمزه عبدی به اتمام رسیده و بعد از سپری‌شدن ارزیابی‌های آن و اعمال نکات اصلاحی، اکنون در مرحلۀ تأیید نهایی و ارسال برای چاپ است.

«مطالعات معنویت در علوم انسانی» (مثل معنویت در جامعه‌شناسی، معنویت و روانشناسی، معنویت و علوم تربیتی، معنویت و الهیات و…)؛ این پروژه؛ مجموعه مقالاتی است که نویسندگان تلاش کرده‌اند پیشینۀ پژوهشی مطالعات معنویت در رشته‌های علوم انسانی را معرفی کنند؛ این پروژه به همت وحید سهرابی‌فر انجام و نهایی شده و ناظر آن، هادی وکیلی است و اکنون در مرحله ارزیابی نهایی قرار دارد.

*آیا نشست‌ها و همایش‌هایی هم در این خصوص برگزار می‌شود؟

دیگر پروژه این گروه، «کارگاه‌های تخصصی معنویت‌پژوهی» بوده که تا کنون پنج کارگاه در این رابطه با عنوان‌های «معنویت و جامعه‌شناسی»، «معنویت و سازمان»، «معنویت و درمان»، «معنویت اسلامی و چالش‌های جهان معاصر» و «جریان‌شناسی و ارزیابی مطالعات معنویت شیعه» و….

*لطفاً دربارۀ پروژه‌های در حال اجرا نیز توضیحاتی بفرمائید؟

در گروه اسلام و مطالعات معنویت، پروژه‌های دیگری هم تصویب شده و در حال اجراست؛ مثل پروژۀ «جریان‌شناسی منتقدین معنویت‌گرایی جدید در غرب» که مجری آن احمدرضا مفتاح و ناظر آن بهزاد حمیدیه است؛ بخش عمده‌ای از کار این پروژه انجام شده و در آن، به طور ویژه به انتقاداتی که کلیسای کاتولیک به جریان عصر جدید و معنویت‌گرایی عصر جدید داشته، پرداخته شده و آن انتقادات بازخوانی و به فارسی‌زبانان معرفی شده است.

چند پروژۀ دیگر هم در مرحلۀ عقد قرارداد است و هنوز شروع به فعالیت نکرده‌ایم. پروژه‌هایی مثل: نقد تناسخ، نقد قانون جذب، نقد خدای درون، نقد کارکردگرایی و تجربه‌گرایی در معنویت‌گرایی جدید و همچنین پروژۀ معنویت شیعی و سبک زندگی انسان معاصر که قرار است به زبان انگلیسی نگارش شود.

همچنین، پروژۀ دیگری هم با عنوان «نقد و بررسی دلالت‌های اخلاقی معنویت‌های جدید» در دستور کار قرار دارد که مجری آن حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی فصیحی و ناظر آن، حسین قلعه‌بهمن است؛ گرچه مراحل عقد قرارداد این پروژه تمام شده، اما هنوز آغاز به فعالیت نکرده است.

پروژه «گزارش تطبیقی رشد معنوی در سنت‌های دینی» هم از سابق در این مرکز کلید خورده بود، اما به خاطر چالش‌هایی که در ترسیم چارچوب‌های نظری آن وجود داشت، اجرایی نشده بود؛ قرار است در این پروژه، رشد معنوی در ادیان مختلف بررسی، نقد و ارزیابی شود؛ این پروژه در نهایت در سال گذشته با همت بهزاد حمیدیه آغاز به کار کرد و با نظارت مهراب صادق‌نیا در حال انجام است.

پروژۀ موظفی دیگری هم که در گروه اسلام و مطالعات معنویت در حال اجراست، پروژۀ «طیف‌شناسی و نقد نظریه‌ها و رویکردهای مطالعات معنویت در غرب» می‌باشد؛ مجری این پروژه، بنده هستم و نظارتش بر عهده بهزاد حمیدیه است؛ در این پروژه هم قرار است ابتدا تاریخ تحولات این نوع مطالعات، موج‌ها و جریان‌هایی که این مطالعات داشته، بررسی گردد و سپس انواع و اقسام نظریه‌هایی که در زمینۀ مطالعات معنویت جدید وجود دارد و در غرب تولید شده، طیف‌شناسی و گونه‌شناسی شده و چالش‌های آن‌ها بیان شود.