هانیبال الخاص؛ آغازگر طراحی فیگوراتیو در نقاشی نوگرا

هانیبال الخاص در ۲۶ خرداد ۱۳۰۹ خورشیدی در کرمانشاه متولد شد. نقاشی را در سنین بسیار پایین شروع کرد و برای مجلات فکاهی نظیر توفیق کاریکاتور می کشید. بعدها وقتی به تهران آمد به کلاس جعفر پتگر رفت تا نقاشی را به طور جدی تری دنبال کند. همین سال‌هاست که تب نقاشی قهوه‌خانه همه‌گیر می‌شود، الخاص که لرزش دست دارد و از جانب جعفر پتگر برای خط‌های کج سرزنش می‌شود، شیفتۀ این نوع نقاشی در قهوه‌خانه‌ها می‌گردد، بعدتر در کارهای چند لتی همان شیوۀ محمد مدبر را در تابلوی کربلا تکرار می‌کند و می‌آموزد که یک بوم لزوما مخصوص یک فضای مجرد یا یک موضوع نیست بلکه همچون صحنه‌ای از یک زندگی می‌تواند به موضوعات گوناگون بپردازد. (۱)

برخی از کارهای الخاص منحصر به فرد، غیرمنتظره، ابتکاری و به یادماندنی بودند. در همین کلاس ها به پرتره تمایل نشان داد اما در طول این سال ها الخاص به عنوان نقاشی فیگوراتیو شناخته شد که تصویر انسان، چهره انسان و دلمشغولی اش بود.

الخاص با سانسور مخالف بود و پیش از انقلاب برای دفاع از آزادی نشر و بیان به عنوان شاعر به عضویت "کانون نویسندگان ایران" در آمد. او در آن سال ها با نویسندگانی مانند جلال آل احمد، غلامحسین ساعدی، نادر نادرپور، سیروس طاهباز، جمال میرصادقی، محمد قاضی، رضا براهنی و محمود اعتماد زاده دوستی  همنشینی و همفکری داشت.

علاوه بر هنر نقاشی که دلمشغولی اصلی اش بود، او به شعر هم عشق می ورزید. آشوری بودن و طبع شعرش باعث شد تا اشعار زیادی به زبان مادری بسراید و اشعاری از نیما یوشیج، ایرج میرزا،  میرزاده عشقی، پروین اعتصامی و غزل های حافظ را با حفظ وزن و قافیه و معنی به زبان آشوری برگرداند.

هانیبال الخاص از نقاشان نوگرای معاصر ایران بود که بیش از ۳۵ سال از زندگیش را در آموزش سپری کرد اما همواره نقاشی بر کارهای دیگرش سایه افکنده بود. او در هنرستان پسران، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران، دانشکده مانتی سلو ایالت ایلینوی آمریکا و دانشگاه آزاد تدریس کرد اما به گفته خودش نه حقوق بازنشستگی می گرفت و نه بیمه پزشکی داشت.

آثار این نقاش نوگرای معاصر در بیشتر از ۱۰۰ نمایشگاه انفرادی و بیش از ۲۰۰ نمایشگاه گروهی در ایران، اروپا، آمریکا و کانادا به نمایش در آمد.

الخاص چهار کتاب آموزش هنر تالیف کرد و برای ده ها کتاب طرح روی جلد کشید. هانیبال الخاص عضو دوره های مختلف دوسالانه نقاشی معاصر ایران در دهه ۳۰ و ۴۰ خورشیدی بود و مدت ۲ سال گالری" گیل گمش" را که از نخستین  گالری های معاصر ایران بود، اداره کرد. در دهه پنجاه نیز چهار سال در روزنامه کیهان نقدی هنری نوشت.

هانیبال الخاص متناقض‌ترین شاگردان را در نقاشی ایران پرورش داد، هنرمندان مختلفی چون کاظم چلیپا، حسین خسروجردی و حبیب صادقی نیز شماری از شاگردان او هستند. بشیر نظری از شاگران الخاص دربارۀ آموزش او می‌گوید: مبنای کلاس بر پرکاری است، آقای الخاص به هنرجویان یادآوری می‌کنند که اگر می‌خواهید یک نقاش حرفه‌ای باشید، هیچ راهی نیست جز اینکه پرکار باشید به دلیل اهمیتی که به پرکاری می‌دهند، اسم گروه کلاس را گروه کار، کار و کار گذاشته‌اند.

از راهنمایی‌ها و نصایحی که به جوانان هنرجو می‌دهد، طراحی از دست است. همواره این جملات را در کلاس‌هایش تکرار می‌کند: «تا می‌توانید دست بکشید. یا از دست کشیدن دست نکشید. آن را بهترین برای هنرآموزان می‌داند. در مورد نحوۀ کشیدن دست و اینکه هر انگشت چگونه قرار گرفته و اینکه نسبت به کف دست چه حالتی دارد و... توضیح می‌دهد. همچنین در خصوص فیگور اغراق‌هایی را که می‌توان در آن انجام داد، اشاره می‌کند. همان‌طور که گفته شد، الخاص طراحی کلاسیک را بسیار مهم می‌داند. (۲)

هانیبال الخاص آغازگر طراحی فیگوراتیو در نقاشی نوگرا ایران به دلیل حاد شدن بیماری هایش در ۲۳ شهریور ۱۳۸۹ خورشیدی  در ۸۰ سالگی در آمریکا درگذشت.

سبک و شیوه نقاشی های هانیال الخاص

شاخصه­‌های مهم نقاشی هانیبال الخاص، همچون رنگ‌­پردازی، شکل پنهانی از طراحی، مضمون­‌گرایی و ارجاعات تصویری، است که در عمده آثارش به وضوح قابل رویت است، به عبارتی دیگر نشانه­‌هایی چون نقاشی فیگوراتیو هیجان­‌گرا، مضمون­‌باوری نقاش و توجه به نوعی هنر متعهد و آرمان‌گرا در مدرنیسم ایرانی، همواره نام هانیبال الخاص را پیش می­‌کشد. هنرمندی که باورها و گزاره­‌های فکری او، آغازگر فصل نوینی از مدرنیسم ایرانی است.

الخاص که یکی از موفق‌ترین استادان نقاشی در دانشکده‌های هنری بود، تأثیر قابل توجهی را در پرورش هنرمندانی داشت که اکنون از استادان مهم همان دانشکده‌ها هستند. وی علاوه بر اینکه فضای تازه­‌ای از گفت‌وگوی تصویری را در نقاشی نوگرای ایران مطرح می­‌کند، حضور طیف قابل توجی از نقاشانِ متأثر از الخاص را موجب می­‌شود. (۳)

در حالی که الخاص معمولاً به هر دو عنصر طراحی و رنگ توأمان توجه نشان می­‌دهد، به نظر می‌­رسد که در اثر حاضر توجه ویژه­‌ای بر خط و طراحی دارد. رنگ­‌ها و شمایل­‌ها در اشکال هندسی مشخصی محاط یا به عبارت دیگر بسته­‌بندی شده­‌اند

برای نقاشی‌های الخاص می‌توان چند محور گوناگون در نظر گرفت؛ نخست وفور فیگور انسانی بر بستر تابلوست. فضا در آثار او با پیکره‌هایی در ابعاد و حالات مختلف لبریز می‌شود و ارتباط میان این چهره‌ها و اندام‌ها ذهن را به سیالیتی روایتگر فرا می‌خواند.

دومین شاخصه نقاشی‌های الخاص رنگ‌های درخشان است؛ رنگ‌هایی که کاملاً بازتاب مایه‌های هنر شرقی است. آثاری که مانند فرش‌ها و پارچه‌های شرقی از کنتراست رنگ‌های گرم و سرد با بالاترین خلوص بهره ‌گرفته‌اند و روح اندیشه شرقی را در خود دارند.

دیگر ویژگی هنر الخاص، بهره‌گیری از مفاهیم اسطوره‌ای و کهن‌الگوها به عنوان موضوع نقاشی است. با آن‌که هنرمند سال‌های زیادی را در غرب به سر برد اما هیچ‌گاه دستاوردهای سرزمین مادری خود را رها نکرد و با پشتکاری چشمگیر تلاش کرد، سنت‌های ایرانی در روایتگری، اسطوره، تمثیل‌سازی و قصه‌سرایی را در بستری مدرن بازآفرینی کند. با وجود رواج سبک‌های تجریدی در دوران حیات هنرمند در غرب، نقاشی‌های الخاص را می‌توان طراحی‌های رنگینی دانست که در فضایی غریب، روایتی نو از قصه‌نگاری را تجسم می‌بخشند. (۴)

جملات ماندگار از هانیبال الخاص

**غرب را بی‌فرهنگانه تقلید نکنید، آخرین ایسم مهم‌ترین یا بادوام‌ترین شیوه نیست.

**دروغ کم گفته‌ام و این بزرگ‌ترین دروغم است!

**هر وقت نگاه می‌کنم که چطور شده که من نقاش شده‌ام، می‌بینم تصادف‌هایی بوده، امکاناتی در کنار من بوده که چه بسا دست خود من هم نبوده، یعنی اتفاق افتاده و من شده‌ام نقاش.

**مردم از آویزان کردن نقاشی چهره ترس روانی دارند. باید این ترس را از بین برد. ما باید به فرهنگ دیواری خود که سطح بسیار نازلی دارد بیندیشیم.

**ادبیات در ایران نقش مهمی دارد و نقاشان برخلاف دیدگاه مدرنیستی باید به روایت توجه کنند.

منبع:

۱. حمید رضایی؛  هنر هانیبال الخاص در خلال سال های زندگی او؛ مهر ۱۳۹۷ خورشیدی

۲.همان

۳.ماهنامه کلک شمارهٔ پی در پی ۱۴۷

۴.وبسایت رسمی هانیبال الخاص

۵.منبع نقاشی ها: سایت https://tehranauction.com/ که مخصوص حراج آثار هنری است.