نجوای شیرینی که «شیون» نام داشت/ شاعری که زبان مردم زمانش بود

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها: همگی گرد ضبط صوت ناسیونال جمع شده بودیم و به صدای دلنشینی که با ریتمی ملایم اشعار گیلکی را زمزمه می‌کرد گوش سپرده بودیم، پدرم رو به دایی ام کرد و گفت: شیون است، شناختی؟ سپس رو به چشمان پرسشگری که به آنها دوخته شده بود ادامه دادند همکار فومنی ما. بعدها که بزرگ‌تر شدم نام «شیون فومنی» برایم تداعی گر آن خاطره دور بود.

زاد روز «میراحمد سید فخری نژاد» متخلص به «شیون فومنی» سوم دی ماه سال ۱۳۲۵ و وفاتش بیست و سوم سال ۱۳۷۷ است، معلمی که شاعری کرد و سیر زندگی مردم گیلان را در اشعارش سرود و نهایت در پنجاه و دو سالگی به دلیل نارسایی کلیوی درگذشت و پیکرش در سلیمان داراب رشت در جوار میرزا کوچک خان جنگلی به خاک سپرده شد. شیون با خاطرات مردم گیلان زمین پیوند خورده و تار و پود شعرش حکایات زندگی اجتماعی مردم این مرز و بوم است. او شناخت عمیقی از مردم این سرزمین داشت و این موضوع در شعرهایش کاملاً هویداست.

وی به خوبی می‌دانست چگونه از واژه‌ها، ضرب المثل ها، افسانه‌ها و متل ها برای رساندن پیامش استفاده کند تا تأثیر عمیق‌تری در ذهن‌ها برجای بگذارد. همانطور که خود گفت: «تا قبله می شین مردمه من قبله نمایم» (تا قبله من مردم هستند من قبله نما هستم). شیون فومنی یکی از شاعران موفق دو زبانه است که به گیلکی و فارسی شعر می‌گفت و گاه در این راه از زبان طنز بهره می‌گرفت.او نقش مهمی در اشاعه شعر گیلکی داشت و در شعر فارسی از شاعران تأثیرگذار و توانای شعر معاصر بود.

او در زمینه فرهنگ و ادب گیلان به تحقیق و پژوهش پرداخت و مجموعه اشعار گیلکی در قالب غزلیات، منظومه‌ها و دو بیتی‌های محلی را برای این مردم به یادگار گذاشت. فومنی افزون بر این، ترانه‌سرایی نیز می‌کرد و خوانندگان نام آشنایی اشعارش را خوانده‌اند. شیون در کنار شعر در سایر حوزه‌های ادبی نیز فعالیت داشت که از جمله آن می‌توان به شعر و ادبیات کودکان، قصه، داستان کوتاه و فیلمنامه (سناریو) اشاره کرد.

«احمد ابو محبوب» در سال ۸۷ در آئین رونمایی از کتاب «خیاله گرده گیج» در خصوص ساختار شعر فومنی می‌گوید: بسیاری از افراد شعر فومنی را به دلیل کوتاه بودن با هایکوهای ژاپنی مقایسه می‌کنند اما این دو با هم تفاوت‌هایی دارند که مهم‌ترین آنها تفاوت را در نگاه است.

«محمود طیاری» نویسنده، نمایشنامه نویس و شاعر نیز «شیون» را با «مایا کوفسکی» مقایسه می‌کند و می‌افزاید: کاری که مایاکوفسکی در جایگاه خودش انجام داد به شکل دیگر توسط شیون فومنی در سال‌های ۴۰ اتفاق افتاد.

«مسعود خمامی» پژوهشگر زبان گیلکی شعر شیون را یکی از مصداق‌های جریان «پسا شعر» می‌خواند و گوید: شیون از این جریان از ترانه‌های گیلانی، ضرب المثل ها و فضاهای فولکلوریک استفاده کرده است.

بهره گیری شیون از دو شیوه کلاسیک و نو در سرودن اشعار

«حامد فومنی» پسر شیون نیز در مورد پدر می‌گوید: شیون بیش از آنکه به شعر گیلکی فکر کند به خود شعر فکر می‌کرد. دایره جغرافیایی شعر شیون گیلکی بود اما در عین حال در حوزه شعر فارسی نیز به صورت جدی شعر می‌سرود.

او دیدگاه پدرش را نسبت به شعر اینگونه بیان می‌کند: وقتی از پدر درباره دیدگاه وی نسبت به شعر پرسیدم به من گفت: شعر دریاست، پسرم، موج موج، خیال به دنبال اوست، بر خشکی افتاده‌اند، شاعران نفس مرده.

«شیون فومنی» در شعر فارسی در دو شیوه کلاسیک و نو اشعار ماندگاری را از خود به یادگار نهاده است. غزل‌های شیون، از برجسته‌ترین غزل‌های معاصر شعر فارسی است که وی را در ردیف ممتازترین شاعر غزل‌سرا در حوزه غزل امروز نئوکلاسیک قرار داده است. شیوه تخیل و فکر پردازی شاعران سبک هندی، تشبیهات، استعارات، تصاویر و زبان امروزی همراه با تمثیل، ترکیب‌سازی، مضمون یابی و پارادوکس‌های زیبایی را در خود دارد که البته همه اینها در کنار عناصر بومی و چه با اصطلاحات و ترکیبات زبانی گیلک، همانند: این سفر (این دفعه)، وعده خلافی، خرس خواری، تن شده، چموش پا تاوه و … به واقع دیده می‌شود که کلمات را به راحتی دستکاری می‌کند و با آن‌ها فضای تخیلی می‌سازد. در غزل‌های او حتی قافیه‌ها بسیار طبیعی و زیبا بجا می‌نمایند.

تشخیص زبانی او مربوط به گزینش لطیف‌ترین واژه‌ها رایج است و ناخودآگاه از واژه‌های خشک و خشن پرهیز می‌کند. وی بلاغت را با تخیل و زیبایی در کنار هم نشانده است در سراسر اشعار و مجموعه‌های او می‌توان فضای گیلان را به وضوح مشاهده کرد. این گونه بوم‌گرایی که از عناصر سبکی اوست، یکی از محصولات نوگرایی نیمایی است که شاعر را با محیط خویش پیوند می‌دهد.

شیون؛ شاعری چند وجهی

«حامد پور شعبان» شاعر و پژوهشگر گیلانی نیز در تحقیقی در مورد «شیون فومنی» با اشاره به چند وجهی بودن این شاعر گفته است؛ شاعرانی که به گویش بومی در گیلان شعر سروده‌اند و می‌سرایند بسیارند اما دارندگان آثار کیفی و معتبر انگشت شمارند که از این میان می‌توان به زنده یادان «محمد علی افراشته»، «شیون فومنی» و «محمد ولی مظفری» اشاره کرد.

وی ادامه می‌دهد: برخی منتقدین شعر شیون را متأثر از افراشته دانسته‌اند و اگرچه چنین نظری چندان بی راه هم نیست اما با مطالعه عمیق‌تر در آثار او به آسانی می‌توان به این نتیجه رسید که شیون در شعر گیلان پدیده‌ای است با پتانسیل متفاوت و منش ادبی او چنان ویژه است که هر گونه تأثیر پذیری در جهان شعری او مستحیل شده است و اگر رویکرد اجتماعی و گرایش به طنز در شعر او گاه تداعی گر برخی مضامین منظومه‌های افراشته است نوع روایت گری و شاعرانگی در بافتار منظومه‌های وی او را به کلی از همه مستثنی و متمایز کرده است.

پور شعبان در خصوص نفوذ شیون فومنی در ذهن و دل مردم گیلان اعم از روشنفکر و غیر روشنفکر نیز می‌گوید: روایت در شعر شیون به ویژه در منظومه‌های او عنصر بسیار مهمی است، چنان که خود شاعر با هوشمندی تمام این نکته را دریافته و هم از این رو پیش از مکتوب کردن آثار خود تقریباً همه شعرهایش را با صدای مطبوع خود دکلمه کرده است چرا که تأثیرگذاری متون روایی با دکلمه، بیش‌تر از صورت مکتوب آن است.

وی معتقد است این درک شیون که شاعر با راوی (در منظومه‌های او) تفاوت دارد بیانگر دقت نظر اوست. وی علاوه بر اینکه نقش و وظیفه شاعریش را با دقت انجام داد، نقش اشخاص منظومه‌هایش را هم به خوبی ایفا کرد، بی آنکه از این مسئله هراس داشته باشد که ممکن است مخاطب بر او خرده بگیرد که چرا به جای شخصیت زن یکی از منظومه‌هایش، یک راوی مرد دکلمه کرده است.

پور شعبان در خصوص طنز موجود در آثار شیون نیز گفت: آنچه به عنوان عنصر طنز در ساختار روایی این شاعر قابل پیگیری است البته همان نوع طنزی است که در زبان گیلکی و گویش‌های متفاوت آن می‌توان جست و جو کرد. زبان گیلکی در نهاد خود این عنصر را همواره به همراه دارد. صد البته آنچه که به عنوان طنز در آثار شیون مطرح است با لودگی تفاوت دارد و او طنازی هایش را با فاصله‌ای محسوس از لودگی به کار می‌گیرد. هنر شیون یکی همین است که با روحیه مطالبه آمیز در موقعیت‌های جدی، طنز را زیر جلدی و موقر به کار می‌برد.

خلاقیت شیون در ارتباط با خوانندگان و آهنگسازان زمان خود

پورشعبان در خصوص استفاده شیون از ضرب المثل و تبدیل برخی اشعار او به ضرب المثل نیز متذکر می‌شود: آنچه که هم پای طنز در ساختار روایی شعرهای شیون فومنی حرکت می‌کند ضرب المثل‌های گیلکی است. وی علاوه بر اینکه هم چون شاعران سبک هندی ادعاهای خود را با ضرب المثل ها یا شبه ضرب المثل‌های متفاوت مستند می‌کند، می کوشد با زبان خود مردم با آنها سخن بگوید و با این تمهیدات ماحصل تجربیات زبانی مردم را با استعدادی مردم شناسانه در شعرهای خود به اشتراک بگذارد، چنان که در برخی شعرهایش، حدود نصف شعر را ضرب المثل تشکیل می‌دهد، مانند «مرده مارا شیون یاد نوادان» (به مادر مرده لازم نیست گریه و زاری یاد بدهی).

این منتقد گیلانی با بیان اینکه شیون در کلیت شعرهایش، شاعری منتقد است افزود: طرح منظومه‌هایی نظیر «گاب»، «گیشه دمرده»، «آقادار» و غیره به نوعی تبیین رویکرد منتقدانه او نسبت به جامعه است و می‌توان از برخی شهرهایش دریافت که او برای شاعر، وظیفه نقد از وضعیت موجود و دفاع از مردم تحت ستم قائل است «آخ تو نانی چی کشه ایم او روزان / نیشتاوه کافر نیدینه موسلمان / شب تا صوبه سر ایتیه چوم نوخفتیم / نیشتیم و هی می دیله امره گفتیم / ان تره ویشتر کونه دیل ناگران / چره تی هوادار نایی ا شاعران» (آه، تو نمی‌دانی که در آن روزگار چه بر سر ما می‌آمد / کافر نشنود، مسلمان نبیند / شب تا صبح لحظه‌ای نمی‌خوابیدم / می‌نشستم و هی با خودم می‌گفتم / این مسئله تو را بیشتر نگران می‌کند / چرا این شاعران به هواداری تو بر نمی‌خیزند؟)

او به وجه دیگری از خلاقیت شیون یعنی ترانه‌های او اشاره می‌کند و می‌افزاید: آشنایی و رابطه عمیق او با خوانندگان و آهنگسازان مطرح گیلان این فرصت را در اختیار او گذاشته بود که بتواند در ترانه سرایی نیز طبع آزمایی کند و حتی گاهی ملودی ترانه‌هایش را بسازد. حاصل طبع روان شیون و استعداد بداهه سرایی او، ترانه‌هایی است که با صدای چند تن از خوانندگان گیلانی ماندگار شده است. ترانه‌های ماری ماری، گول پری، مهربان بانو از جمله آثاری است که از او به یادگار مانده است.

آثار شیون فومنی

از آثار «شیون فومنی» می‌توان به پیش پای برگ، یک آسمان پرواز برگرفته و برگزیده اشعار فارسی شاعر از قالب غزل، رباعی، دو بیتی، شعر نو، شعر سپید از اواخر دهه چهل تا اوایل دهه هفتاد سال‌های شاعری شیون است، از تو برای تو برگیرنده غزل، رباعی، دو بیتی، مثنوی سروده شاعر، رودخانه در بهار (این مجموعه در برگیرنده اشعار سپید شاعر همراه با مقدمه‌ای از شیون در باب دیدگاه وی از شعر و زبان شعری است)، کوچه باغ حرف (کلیه اشعار شاعر در قالب رباعی در یک کتاب گردآوری و تدوین شده‌است)، خیاله گرده گیج (پرسه خیال) (مجموعه شعر گیلکی همراه با آوانگاری و برگردان فارسی و توضیح و تشریح لغات و اصطلاحات گیلکی که در آغاز این کتاب به قلم شمس لنگرودی، حافظ موسوی، دکتر احمد ابو محبوب، دکتر علیرضا حسن زاده نظرات و دیدگاه‌های این شخصیت‌ها درباره شعر و جایگاه ادبی شیون آمده است و یادداشتی به قلم حامد فومنی در خصوص چگونگی گردآوری این کتاب ذکر شده است.)، آلبوم صوتی منظومه گیلکی "گاب دکفته بازار"، آلبوم صوتی "هلاچین" و … اشاره کرد.