عبدالحسین زرین کوب؛ چهره نام آشنای فرهنگ و اندیشه ایرانی و اسلامی

تاریخ نه آیینۀ عبرت‌است نه کارنامۀ جهل و جنایت. افرادی‌که با آن چنین شوخی‌ها کرده‌اند در واقع خواسته‌اند بعضی از اشخاصی را که در تاریخ، نام و آوازه یافته‌اند، دست بیندازند یا ستایش و نکوهش کنند. تاریخ راستین سرگذشت زندگی انسان است. سرگذشت انسان‌هاست که زندگی کرده‌اند و حتی در راه آن مرده‌اند. اما آنچه برای مورّخ اهمیت دارد آن نیست که چگونه مرده‌اند، آن است که این‌ها چگونه زیسته‌اند. شک نیست که زندگی از آنچه جهالت و شقاوت انسان خوانده می‌شود، هرگز خالی نیست و از اینجاست که در تاریخ صفحه‌های آلوده و تیره هست. اینها بخشی از کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام عبدالحسین زرین کوب است که به اهمیت تاریخ پرداخته است.

عبدالحسین زرین کوب یکی از برجسته ترین افراد در عرصه تاریخ، فرهنگ و ادب ایرانی محسوب می شود که در واقع وی یکی از این ستون های سُترگ عمارت و فرهنگ ادب پارسی است. عظیم زرین‌کوب برادر عبدالحسین زرین کوب در خصوص علاقه وی به تاریخ و ایران می گوید: عبدالحسین از بچگی عاشق ایران بود، خودش می گفت از طریق «شاهنامه» حکیم بزرگ فردوسی به عشق تاریخ رسیدم و از طریق تاریخ عاشق ایران و سرزمین ایران شدم. زرین‌کوب واقعا عاشق ایران و ایرانی و عاشق جامعه و مردم بود. او به تاریخ و فرهنگ علاقه‌مند بود.

این پژوهشگر برجسته ادبیات و تاریخ در ۱۳۰۱ خورشیدی در بروجرد دیده به جهان گشود. وی پس از گذراندن دوران مدرسه با کسب عنوان رتبه نخست موفق به دریافت لیسانس و سپس فوق لیسانس و دکتری شد. در این دوران وی به صورت مداوم به مطالعه در تاریخ و فرهنگ اسلامی و نقد ادبی می پرداخت. وی که از زمان شروع تحصیلات دانشگاهی به عنوان دبیر در دبیرستان های تهران به تدریس پرداخته بود. از ۱۳۲۸خورشیدی سردبیری مجله هفتگی مهرگان را نیز بر عهده گرفت. سپس در ۱۳۳۵ خورشیدی با رتبه دانشیاری، کار خود را در دانشگاه تهران آغاز کرد و به تدریس تاریخ اسلام، تاریخ ادیان، تاریخ کلام و مجادلات فرق، تاریخ تصوف اسلامی و تاریخ علوم پرداخت. همچنین در سال های ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۹ خورشیدی در آمریکا به عنوان استاد میهمان در دانشگاه های کالیفرنیا و پرنیستون به تدریس علوم انسانی پرداخت، سپس به دانشگاه تهران انتقال یافت و در ۲ گروه تاریخ و ادبیات مشغول به کار شد. بنابراین این مورخ خستگی ناپذیر بیش از چهار دهه در دانشگاه تهران، ادبیات فارسی، تاریخ اسلام و ایران تدریس کرد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی با مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی همکاری کرد. ایرج افشار پژوهشگر فرهنگ و تاریخ ایران در توصیف زرین کوب گفته است: «زرین ‌کوب دارای شوقی وافر به آموختن و دریافتن، همتی بی ‌وقفه به پژوهش و نمایاندن، قلمی توانا و نکته ‌پرداز در نوشتن و بازنمودن، طبعی شیوا و گزیده‌ گو در سخن سرایی (شعر)، بصیرتی گسترده در دست ‌یابی به منابع و ماخذ و بالاخره زبانی مسلط و قدرتی کم مانند در تلفیق و آمیختن منطقی مطالب و عرضه کردن آن‌ ها به طور وسیع به قصد بهره ‌بری عموم بود.

این مورخ نامدار معتقد است که اگر فرهنگ ایران که ۳۰ سده تاریخ را پشت سر گذاشته است، آنچه را به این بانک جهانی علم و دانش بشری وام داده است و در آن سرمایه گذاری کرده است بازپس بگیرد، دنیای دانش و فرهنگ دچار عُسرت خواهد شد. در حقیقت وی به فرهنگ ایرانی به عنوان عنصری زنده، پویا و سرشار از کارآمدی، آگاهی و انسانیت می نگرد؛ فرهنگی که در دوره باستان، پس از ورود اسلام و عصر حاضر یکی از مهمترین عوامل هویت بخش و استمرار دهنده ایرانیت قلمداد می شود که اشاعه آن در میان اقوام و ملل دیگر به فرهنگ جهانی کمک کرد. این چهره نام آشنای فرهنگ ایران انسانیت، عدالت و محبت را از مولفه های فرهنگ ایرانی می داند که با عنصر هویت ملی در هم آمیخته هستند. آنچنان که می گوید: این فرهنگ میراث انسانی است. در هیچ یک از فرهنگ های بزرگ جهانی به قدر فرهنگ ایران، صدای انسانیت، صدای عدالت، صدای محبت بلند نیست. این فرهنگ چند صدایی است. فرهنگ تک صدایی صدای روح نیست، بلکه صدای نفسانیت است.

آثار و تالیفات

عبدالحسین زرین کوب به دلیل تبحر در زبان فارسی و تسلط بر زبان و ادبیات عرب و آشنایی با چند زبان اروپایی و مشخصاً انگلیسی و فرانسوی، آثار پرارزشی از خود به یادگار گذاشت که تألیف فلسفه شعر، نقد ادبی در ۲ جلد، شعر بی‌دروغ شعر بی نقاب، از کوچه رندان و نیز ترجمه ادبیات فرانسه در قرون وسطی، متافیزیک و فن شعر و… از آن جمله‌ هستند. همچنین زرین کوب به عنوان ادیب و مورخ در حوزه های مختلف تاریخ، فرهنگ و اندیشه تالیفات زیادی از خود به یادگار گذاشته است که از جمله آنها می توان به با کاروان حله مجموعه‌ای از نقد ادبی، از کوچه رندان، پیر گنجه، در جستجوی ناکجاآباد، نامور نامه درباره فردوسی و شاهنامه تاریخ ایران، دو قرن سکوت، تاریخ ایران بعد از اسلام، تاریخ مردم ایران، روزگاران، تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی، بامداد اسلام، کارنامه اسلام اندیشه، تاریخ در ترازو و ... اشاره کرد. باید گفت این نویسنده نامدار با نگاهی شفاف و صادقانه شروع به نوشتن کرد و آن را در اختیار مخاطبان خود قرار داد تا آنجا که نام خود را چنان با ادبیات، تاریخ، عرفان و تصوف گره زد که حتی آنهایی که هیچ سررشته‌ای از ادبیات ندارند، نیز نام زرین کوب را شنیده اند.

پله پله تا ملاقات خدا

یکی دیگر از آثار این چهره نامدار فرهنگی کتاب پله پله تا ملاقات خدا است که به زندگی، اندیشه و سلوک مولانا جلال‌الدین محمد بلخی می‌پردازد. این کتاب در ۱۰ بخش تدوین شده است. بهاءولد و خداوندگار، هجرت یا فرار، لالای پیر در قونیه، طلوع شمس، غیبت بی‌بازگشت، رقص در بازار، حسام‌الدین و قصه‌ مثنوی، عبور به ماوراء شعر، از مقامات تبتل تا فنا و سال‌های پایان عنوان‌هایی محسوب می شود که در این اثر آمده و به وسیله انتشارات «علمی» منتشر شده است.

کارنامه اسلام

کارنامه اسلام عنوان یکی دیگر از آثار این مورخ نام آشنا است که او این کتاب را برای نخستین بار در ۱۳۴۸خورشیدی به چاپ رسانید. این کتاب موضوعات اجتماعی، علمی و فرهنگی را در طول تاریخ اسلام روایت می‌کند. مطالب کتاب ژرف و پخته است و قلم جذاب و شیوای زرین‌کوب این کتاب را اثری خواندنی ساخته است ...وی در مقدمه کتاب خود در خصوص هدف و شیوه نگارش کتاب می نویسد: «طرز بیانی که من در این کتاب به کار برده ام، شاید در نظر اول در نزد برخی از خوانندگان تا اندازه ای حماسه آمیز جلوه کند. اما این پندار درست نیست. نویسنده فقط خواسته است با همان چشمی به فرهنگ گذشته اسلام بنگرد که خود مسلمین گذشته بدان می نگریسته اند. شیوه بیانی عاری از هیجان و خالی از همدردی که محققان اروپایی در این مسایل دارند به آنها هرگز امکان آن را نخواهد داد تا در ارزیابی آنچه مسلمانان به فرهنگ دنیا داده اند به درستی داوری کنند. کدام مورخ می تواند بدون همدلی واقعی، با آنچه موضوع تحقیق اوست ارتباط و تفاهم درست بیابد؟ بدون شک دنیای اسلام در تمدن و فرهنگ امروزی جهان ـ که شاید بیش از آنکه غربی باشد، بورژوایی است ـ آن اندازه سهم و تاثیر واقعی داشته است که بر شمردن آن نیازی به حماسه سرایی نداشته باشد.» وی قلمی روان داشت و شیوایی نگارش و دوری از پیچیده نویسی در کنار جستجوگری حقیقت از ویژگی های مهم نوشته های زرین کوب به شمار می رفت. شیوه‌ تاریخ ‌نگاری وی به شیوه ای بود که می کوشید تا تمام جنبه‌ های تاریخ، مثبت و منفی آن را مدنظر قرار دهد به‌ طور کلی تاریخ ‌نگاری زرین‌ کوب، تاریخ ‌نگاریِ رو به کمال محسوب می شد و جدای از تاریخ نگاری ایرانی و اسلامی نبود.

بامداد اسلام

بامداد اسلام از دیگر آثار تاریخی زرین کوب به شمار می رود، این اثر کم حجم اما پرمحتوا به بررسی شرایط مکه و شبه جزیره عربستان قبل از تولد و در خلال تولد حضرت محمد(ص) می پردازد و سپس به صورت خلاصه وار اما کامل تاریخ اسلام را پس از وفات پیامبر(ص) تا پایان دولت اموی بررسی می کند. علاوه بر این موارد یکی دیگر از آثار تاریخی و برجسته این نویسنده تاریخ ایران بعد از اسلام است که در انتشارات امیرکبیر به چاپ رسیده است. این کتاب هفت بخش در باب مأخذ و نقد آن‌ها، فرجام روزگار ساسانیان، اسلام در مهد، عرب در ایران، موالی و نهضت‌ها، دنیای هزارویک شب و رستاخیز ایران را دربر می گیرد.

خاموشی

سرانجام این چهره نام آشنای تاریخ ایران پس از عمری تلاش علمی در زمینه تدریس، تحقیق و تصنیف در ۲۴ شهریور ۱۳۷۸ خورشیدی چشم از جهان فرو بست و در قطعه‌ هنرمندان بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.