پشت صحنه مذاکرات صلح افغانستان در دوحه چه گذشت؟

پشت صحنه مذاکرات صلح افغانستان در دوحه چه گذشت؟

• ضیا شهریار
• بی‌بی‌سی

یک ساعت پیش

منبع تصویر، Roya Saadat

توضیح تصویر،

گفتگو با داکتر نعیم، سخنگوی دفتر سیاسی طالبان در قطر

ابتدا نزدیک شدن به دو ردیف جلویی سمت راست تالار شراتون در دوحه قطر ناممکن جلوه می‌کرد. آن سمت تالار به هیات طالبان اختصاص یافته بود، همگی با عمامه و ریش و پیراهن و تنبان یکدست، نمای متفاوتی ایجاد کرده بودند.

در سمت چپ سالن نمایندگان دولت افغانستان نشسته بودند که در پیشاپیش آنها عبدالله عبدالله، رئیس نهاد تازه تشکیل شورای عالی مصالحه با کت و شلوار سیاه‌رنگ و غربی نشسته بود.

در بالای سالن در یک سطح کمی بالاتر، محمد بن عبدالرحمن بن جاسم آل ثانی، معاون نخست وزیر و وزیر خارجه قطر، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا و در کنارش زلمی خلیلزاد، مرد پشت صحنه مذاکرات روند صلح افغانستان، نشسته بودند.

در چهره‌ زلمی خلیلزاد نگرانی و هیجان همزمان دیده می‌شد.

افتتاح باشکوه مراسم آغاز مذاکرات صلح افغانستان میان نمایندگان دولت افغانستان و گروه طالبان در دوحه در این هفته مصادف شد با نوزدهمین سالگرد حملات ۱۱ سپتامبر به نیویورک و واشنگتن.

برای من شرکت در افتتاحیه این مذاکرات صلح، فراتر از پوشش خبری آغاز مذاکرات، کنجکاوی درباره پشت صحنه‌ها بود، دنیای واقعی که گزارش‌گران افغان هر یک با خاطرات شخصی خود آغاز می‌کردند تا می‌رسیدند به صحنه‌های قدم زدن نمایندگان طالبان در هتل شراتون و بحث درباره آینده افغانستان.

مذاکرات صلح دوحه برای آینده افغانستان است اما برای هر افغان از یادآوری خاطرات گذشته‌اش آغاز می‌شود.

عصر ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ نوجوان بودم و همراه با خانواده در مهاجرت، دانش‌آموز لیسه (دبیرستان) در شهر پیشاور پاکستان بودم. آن روزها تازه شروع به تماشای خبرهای انگلیسی در تلویزیون‌های BBC و CNN کرده بودم. صفحات تلویزیون‌ وحشت حملات به مرکز تجارت جهانی و پنتاگون را به صورت زنده جلو چشمانم قرار داده بود.

منبع تصویر، Reuters

توضیح تصویر،

هیات مذاکره‌کنند طالبان به طرف راست، وزرای خارجه آمریکا و قطر، همراه با خلیلزاد در صدر و هیات مذاکره‌کننده دولت به طرف چپ تالار نشسته بودند

حادثه یازدهم سپتامبر آغاز یک دوره جدید برای افغانستان بود و روند پس از آن، این کشور را از هر نظر تغییر داد.

طالبان با از دست دادن حاکمیت خود و مواجهه با قدرت انتقام‌جویانه ایالات متحده، هزینه میزبانی از سازماندهندگان این حملات را پرداخت.

با گذشت ۱۹ سال و پس از این همه جان‌های از دست‌رفته، قربانی‌های بی‌شمار، بیش از یک تریلیون دلار هزینه، دوحه پایتخت قطر، کشور ثروتمند خلیج فارس، با شکوه بی‌نظیر میزبان رویداد مهمی بود که ممکن است به ۴۰ سال جنگ و خونریزی در افغانستان نقطه پایان بگذارد.

روز شنبه در هتل شراتون در قلب دوحه فرصتی فراهم شد که شمار زیادی از چهره‌های طالبان نقاب از چهره بردارند.

زمینه‌سازی دیدار، بحث و ملاقات میان نمایندگان "افغانستان جدید" یا "جمهوری اسلامی افغانستان" و اعضای گروه طالبان موسوم به "امارت اسلامی افغانستان" که قبلا یک "گروه دهشت‌افکن" یا "شورشی" خوانده می‌شد، تصویری از روند صلح افغانستان را به نمایش گذاشت.

۲۲ سال پیش، آخرین باری که طالبان را دیدم، زمانی بود که کاروان خودروهای پلیس مذهبی این گروه در سال ۱۹۹۸ در جریان یک بازی فوتبال وارد ورزشگاه غازی کابل شدند و مردم را با شلاق به خواندن نماز وادار کردند.

طالبان در آن زمان جنبش کاملا روستایی به شمار می‌رفت، اعضای این گروه درک درستی از زندگی شهری نداشتند.

خاطره دیگرم از طالبان بر می‌گردد به سال ۱۹۹۷زمانی که همراه با خانواده از خط مقدم جبهه عبور می‌کردیم تا به تاجیکستان برویم، یک جنگجوی طالبان از میان وسایل ما، شطرنج کوچک مغناطیسی‌ام را در یک ایست بازرسی در قندوز توقیف کرد.

آن طالب با پیاده‌های شطرنج بازی می‌کرد، یک همقطارش پرسید که این چیست و او پاسخ داد: "این یک دستگاه قماربازی است که زنان و مردان در اجتماعات مختلط ناوقت شب با آن قماربازی می‌کنند."

توضیح تصویر،

صف طولانی روزنامه‌نگاران برای ورود به تالار کنفرانس

خبرنگاران و هیات طالبان

خبرنگاران سرانجام بر شگفتی دیدن شمار زیادی از رهبران طالبان غلبه کرده و به سمت آنها رفتند و با آنها وارد گفتگو شدند.

گفتگو بین روزنامه‌نگاران افغان از جمله شماری روزنامه‌نگار نزدیک به طالبان، نمایندگان دولت افغانستان و طالبان که به صورت زنده از صفحات شبکه‌های اجتماعی و تلویزیون‌ها پخش می‌شد، واکنش‎های گسترده به دنبال داشت.

توضیح تصویر،

با رویا سادات، فیلمساز مشهور، فرحناز فروتن، بنیانگذار کمپین "خط سرخ"، مجیب مشعل، خبرنگار نیویورک تایمز و گران هیواد سخنگوی وزارت خارجه در تالار هتل شیراتون در دوحه

در آغاز نشست از نادر نادری، عضو تیم مذاکرات دولت پرسیدم که به نمایندگان طالبان که مقابل او نشسته‌اند، چه خواهد گفت؟

او گفت: "ما امیدوار هستیم، اعتماد به نفس داریم و البته از این واقعیت هم آگاه هستیم که این روند ساده نخواهد بود. ببینید، طرف ما نمایانگر زیبایی افغانستان، زیبایی جمهوریت است. ما می‌خواهیم آنها به ما بپیوندند و مشترکا افغانستانی را بسازیم که همه ما می‌خواهیم داشته باشیم."

در آن میان یک "روزنامه‌نگار طالبان" از نادری پرسید که رئیس جمهور اشرف غنی در "انتخابات مملو از ادعاهی تقلب" کمتر از یک میلیون رأی کسب کرد، چگونه می‌تواند نماینده همه مردم باشد. آقای نادری پاسخ داد که "ملا هبت‌الله، رهبر طالبان که حتی یک رای هم ندارد و در جایی خود را پنهان کرده است."

فضای بحث گاهی دوستانه و خوشبینانه و گاهی توام با کنایه و مناظره‌ میان کسانی بود که سال‌ها با هم اختلاف نظر داشتند و مشخصا دو طیفی که در دو دهه گذشته علیه یکدیگر جنگیده‌اند؛ جمع شدن آنها در یک سالن در دوحه آنهم در دوره همه‌گیری کووید-۱۹ تماشایی بود.

منبع تصویر، Reuters

توضیح تصویر،

هیات مذاکره‌کننده دولت به طرف چپ کنفرانس نشسته بود

بیشتر از ده خبرنگار زن افغان دراین مراسم با نگاه مستقیم به چشمان نمایندگان طالبان درگیر بحث می‌شدند و از آنها مصاحبه گرفتند.

اعضای طالبان در این مصاحبه‌ها مستقیما به طرف روزنامه‌نگاران زن نگاه نمی‌کردند.

فرحناز فروتن، روزنامه نگار فمنیست افغان که سال گذشته کارزار هشتک "خط_سرخ_من" را در شبکه‌های اجتماعی به راه انداخت با بسیاری از رهبران طالبان بدون روسری مصاحبه می‌کرد.

او گفت: "احساس عجیب است. هرگز فکر نمی‌کردم که با طالبان ملاقات کنم یا با آنها صحبت کنم. اما امروز با آنها مصاحبه کردم. به من احترام گذاشتند و با حوصله به سوالاتم پاسخ دادند."

رویا سادات، فیلمساز مشهور افغانستان نیز همراه با شوهرش در سالن حضور داشت و برای فیلمبرداری مستندی در مورد نقش زنان در روند صلح، ۳ نماینده زن در هیات مذاکره کننده دولت را در سالن دنبال می‌کرد.

برایشت تعجب‌آور بود که یکی از اعضای دفتر سیاسی طالبان در قطر گفته بود که بیشتر فیلم‌ها و مستندهایش از جمله "خط سوم" را دیده. خط سوم یک مجموعه تلویزیونی تولید شده توسط رویا سادات است که توجه زیادی را در افغانستان جلب کرد.

اما رویا گفت دیدن طالبان در دوحه به صورت ناخودآگاه موجب "عصبانیت و ترسی" می‌شود که به دلیل ضرب و شتم توسط پلیس مذهبی طالبان از ۲۰ سال پیش و در زمان نوجوانی او در هرات ایجاد شده بود.

توضیح تصویر،

فوزیه کوفی، عضو تیم مذاکره کننده افغانستان با دست مجروح و پانسمان شده همراه با شهره، دختر ۲۰ ساله خود، در میانه تالار ایستاده بود

فوزیه کوفی، عضو تیم مذاکره کننده افغانستان با دست مجروح و پانسمان شده همراه با شهره، دختر ۲۰ ساله خود، در میانه تالار ایستاده بود.

خانم کوفی چند روز پیش در حمله افراد مسلح ناشناس در شاهراه شمال کابل زخمی شد و دخترش شهره نیز حالا برای کمک به او دراین نشست شرکت کرده بود.

فوزیه گفت: "شهره عمدتا برای کمک به من به اینجا آمده، اما همچنین او نمایانگر نسل جدید از افغانهایی است که پس از طالبان متولد شده‌اند و آنها نمی‌توانند زندگی در زیر حکومت طالبان، مانند زندگی زنان در دهه ۱۹۹۰ را تصور کنند."

در تمام هیات طالبان در قطر حتی یک عضو زن هم حضور ندارد، از این رو دائما با این سوال روبرو بودند که چگونه می‌توانند از زنان نمایندگی کنند.

هیات طالبان همچنین به دلیل عدم رعایت تنوع قومی جامعه افغانستان مورد انتقاد قرار گرفته، بجز یکی دو تن از اعضای هیات، بقیه پشتون‌ هستند. این گروه اغلب به عنوان یک گروه پشتون سنی محافظه‌کار دیده می‌شود.

'چیزی به نام شبکه حقانی وجود ندارد '

هنگام پوشش زنده فیسبوکی برای بی‌بی‌سی فارسی وارد جمع نمایندگان طالبان شدم و به آنها گفتم می‌خواهم با عضوی از شما حرف بزنم که بتواند فارسی صحبت کند.

همه یک صدا گفتند ملا خیرالله خیرخواه، او وزیر سابق داخله/کشور طالبان بود که ۱۲ سال را در بازداشتگاه گوانتانامو نیز سپری کرده است.

توضیح تصویر،

ملا خیرخواه در اواخر ماه مه سال ۲۰۱۴ در یک مبادله زندانیان با بوبرگدال، سرباز آمریکایی و ۴ زندانی دیگر طالبان آزاد شد

ملا خیرخواه در اواخر ماه مه سال ۲۰۱۴ در یک مبادله زندانیان با بوبرگدال، سرباز آمریکایی و ۴ زندانی دیگر طالبان آزاد شد.

از او پرسیدم که می‌فهمی که مردم افغانستان با توجه به سابقه گروه طالبان در مورد حقوق بشر، حقوق زنان و حقوق اقلیت‌ها نگران بازگشت احتمالی این گروه به قدرت هستند.

او گفت:"حالا یک دوره جدید است. طالبان به حقوق بشر، حقوق زنان و آزادی بیان احترام می‌گذارند. ما آماده صلح هستیم. ۲۰ سال پیش در افغانستان هیچ فناوری، تلویزیون یا چیز دیگری وجود نداشت. ما می‌فهمیم که اکنون وضعیت بسیار متفاوت است."

اولین بار بود که می شنیدم یک رهبر طالبان در سطح او ادعا می‌کند که این گروه به آزادی بیان و حقوق زنان حتی بدون ذکر "چارچوب اصول شریعت اسلامی" احترام دارد.

در دوره حاکمیت طالبان در افغانستان، آنها تلویزیون‌ها، نوار کاست و رادیوها را می‌شکستند و کسانی را که نزدشان نوار ترانه یافت می‌شد، شلاق می‌زدند.

توضیح تصویر،

انس حقانی، عضو مذاکره‌کننده گروه طالبان در قطر در گوش خیرالله خیرخواه دیگر این هیات حرف می‌زند

در همین زمان، انس حقانی برادر جوان رهبر شبکه حقانی وارد تالار شد و نزدیک ملا خیرخواه آمد و در گوش او آرام حرف زد. انس حقانی سال گذشته از بازداشتگاه بگرام در بدل آزادی دو استاد دانشگاه آمریکایی افغانستان اسیر نزد طالبان آزاد شد.

از انس حقانی واکنش او و "شبکه حقانی" را به مراسم آن روز پرسیدم. گفت "خوش بین هستم اما چیزی به نام شبکه حقانی وجود ندارد. طالبان متحد هستند. شبکه حقانی تولید دستگاه تبلیغاتی آمریکا است."

'مردم را به صلح خوش بین نگه دارید '

به طرف گروه دیگری از اعضای طالبان رفتم که دور مردی حدود ۶۰ ساله جمع شده بودند. مولوی محمد عبدالکبیر، یکی از اعضای تیم مذاکره کننده طالبان، والی سابق این گروه در ننگرهار، که سالها را در زندان‌های پاکستان به سر برده است.

از مولوی عبدالکبیر پرسیدم چه احساسی نسبت به تحولات آن روز دارد. گفت: "ما احساس اطمینان می‌کنیم. ما در مورد منافع شخصی، قدرت و موقعیت خودمان نگران نیستیم. بلکه به سیستم سیاسی فکر می‌کنیم.اگر بتوانیم روی یک نظام ناب اسلامی و امنیت سراسری به توافق برسیم، این مذاکرات نتیجه خواهد داد."

از او پرسیدم که آیا نظام ناب اسلامی با آنچه طالبان در زمان قدرتشان بر افغانستان تحمیل کردند، متفاوت است؟

او پاسخ داد: "نظام ناب اسلامی همیشه یکسان است."

توضیح تصویر،

مولوی محمد عبدالکبیر، یکی از اعضای تیم مذاکره کننده طالبان، والی سابق این گروه در ننگرهار، که سالها را در زندان‌های پاکستان به سر برده است

عصر روز بعد از کنفرانس، اعضای دفتر طالبان در قطر جلسه‌ای غیررسمی با خبرنگاران برگزار کردند. نمایندگان طالبان در دوحه سعی می‌کنند به خبرنگاران افغان اطمینان دهند که طالبان به کارشان احترام دارد.

این رفتار نرم اعضای طالبان در دوحه در تضاد صریح با تجربه خصومت‌ورزی این گروه و حتی هدف قرار دادن خشونت‌آمیز روزنامه‌نگاران و رسانه‌ها است.

یکی از آنها گفت: "آرزوی ما از شما این است که روی جنبه‌های مثبت این مذاکرات تمرکز کنید، مردم را خوش بین نگه دارید و آنها را امیدوار کنید. ما برای صلح مصمم هستیم و انتظار ما از طرف مقابل همین است."