ریشه شیعی تصوف الجزایر/ از زیارت قبور اهل بیت تا مجالس الزهرا (س)

به گزارش خبرنگار مهر، سومین قسمت از سلسله گزارش‌های «جریانشناسی فرهنگیِ تصوف در الجزایر» به بررسی شیوه آموزشی زوایای متصوفه در الجزایر اختصاص داشت و مختصری نیز درباره نسبت طریقت‌ها و بزرگان آنها با امر سیاست بحث شد.

قسمت‌های پیشین این گزارش از لینک‌های زیر قابل مطالعه است:

قسمت اول: الجزایری‌های خرقه‌پوش / شکل‌گیری اولین زاویه تصوف در قرن ۱۱ میلادی

قسمت دوم: معرفی مشایخ فعلی طریقت‌های صوفیه در الجزایر

قسمت سوم: آموزش‌های اسلامی در زوایای طریقت‌ها / دوری از وهابیت اصل است

در ادامه با آخرین قسمت از این گزارش که از تولیدات رایزنی فرهنگی ایران در الجزایر است، همراه شوید:

انواع زوایای تصوف

زوایای تصوف که در تمام سطوح این جامعه حضور دارند به اعتبارات مختلف قابل دسته بندی هستند که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱. زوایای شهری و زوایای روستایی

زوایای شهری به خاظر حضور در جوامع پرجمعیت از بناهایی بزرگتر و شکوهتری نسبت به زوایای روستایی برخوردارند، جمعیت بیشتری در آئین‌های عبادی آن شرکت می‌کنند و خدمات آموزشی، دینی و اجتماعی بیشتری نسبت به زوایای روستایی که کوچکتر و ساده‌تر هستند ارائه می‌کنند.

۲. مالکیت زوایا

زوایای تصوف از نظر نوع مالکیت به ۳ قسم تقسیم می‌شوند:

الف) زوایای دارای ملکیت شخصی: که متعلق به شیخ طریقت و وارثان اوست و تمامی اختیارات درآمدهای مالی در دست مالک است و او هم در مقابل هزینه‌های امور جاری، تعلیم وتربیت، مجالس و آیین‌ها را از درآمدهای زاویه تأمین می‌کند.

ب) زوایای مرابطین: این نوع زوایا مالکیت جمعی دارد و درآمدهای آن وقف طلاب علوم دین مقیم زاویه می‌شود و مؤسس و بانی زاویه و وارثان آن هیچ حقی در درآمدهای زاویه ندارد.

ج) زوایای طلاب: زوایایی هستند که هم آئین‌های عبادی جمعه و جماعات، جشن‌های مذهبی، از جمله جشن‌های متعلق به اهل بیت عصمت و طهارت و قرائت قرآن در آن انجام می‌شود و هم به آموزش علوم دینی و معارف صوفیانه می‌پردازد و هم خدمات اجتماعی به مردم و جامعه ارائه می‌کنند. درآمدهای آن متعلق به طلابی است که در آن درس می‌خوانند.

۳. ضرایح اولیا

احترام به قبور بزرگان که به طور عمده شیوخ تصوف هستند بین اهل تصوف بسیار رایج است. در شهرها و روستاهای مناطق مختلف کشورهای شمال آفریقا، از جمله الجزایر، مثل مناطق دیگر سرزمین‌های اسلامی مقابر متعددی وجود دارد که مورد احترام مردم است، به آنها مقام سیدی، یا ضریح سیدی و به طور کلی ضرایح اولیا می‌گویند. این مکان‌ها معمولاً از سوی مریدان ساخته و پرداخته می‌شوند. مردم به زیارت آنها می‌روند، متوسل می‌شوند، نذورات خود را پرداخت می‌کنند و برخی آئین‌های صوفیانه را در آن به جا می‌آورند. وارثان اولیا که متولیان قبور اجداد خود هستند درآمد بسیاری از مقبره داری کسب می‌کنند.

تمامی زوایا، ضرایح و اماکن مذهبی صوفیان از املاک و موقوفات فراوان برخوردارند به گونه‌ای که یکی از درآمدهای هنگفت عمومی در کشور محسوب می‌شوند. در دوره تسلط استعمار فرانسه به کشور الجزایر و نیز آغاز روی کار آمدن دولت انقلابی، پس از سال ۱۹۶۲ بسیاری از این موقوفات مصادره شده و به مالکیت دولت‌ها درآمد ولی در دهه‌های بعد دولت‌های حاکم برخی از این اموال را آزاد کرده و به زوایا بازگرداندند.

خدمات اجتماعی زوایا

خدمات اجتماعی که زوایا به مردم ارائه می‌کنند و هزینه آن را از موقوفات، هدایا، زکوات و کمک‌های داوطلبانه مردم تأمین می‌کنند، عبارت است از: اطعام فقر، ایتام، مساکین، ابن السبیل و طلاب علوم دینی، حل اختلافات و نزاع‌های خانوادگی و قومی بین مردم، پناه دادن به در راه ماندگان و مسافران و غریبه‌ها و...

حل اختلافات قومی از سوی زوایا گاهی تا آنجا مؤثر است که می‌توانند نزاع‌های بین طوایف بزرگ و یا دولت‌ها را نیز شامل شود، البته این بستگی به شخصیت و جایگاه شیخی دارد که برای اصلاح ذات البین پیش قدم شده و میانجیگری می‌کند.

نقش زوایا و فرق تصوف در حفظ هویت ملی مردم

قاره آفریقا و شمال آن مثل سایر مناطق اسلامی در طول تاریخ صحنه تهاجم تاخت و تاز قدرت‌های مختلف بوده و جنگ‌های بسیار در آن رخ داده است. از جمله استعمارگران اسپانیایی، فرانسوی و… بارها به این مناطق هجوم آورده و هدفی جز محو اسلامیت این سرزمین‌ها و گسترش نفوذ مسیحیت نداشته‌اند. در دوره‌های جدید هم که سرزمین‌های عربی مورد تهاجم فکری و عقیدتی گروه‌های چپ، مارکسیست و سوسیالیست و… بوده است، آنچه عامل حفظ هویت دینی و اخلاقی مردم این خطه شده و با پیش گرفتن برخوردهای گاه انقلابی و گاه مسالمت جویانی هویت دینی مردم، زبان عربی و فرهنگ اسلامی را پاس داشته است فرق تصوف و زوایا بوده‌اند.

روح معنویت گرایی، اخلاق و همزیستی، مسالمت جویی و سازگاری، فرهنگ خاص صوفیانه‌ای است که در طول تاریخ، در رگ و پوست مردم این خطه ساری و جاری بوده است. البته در سال‌های اخیر و با نفوذ فرهنگ غربی (تفرنس) از یک سو و سلفیت و وهابیت از سوی دیگر این فضا دچار آسیب شده است. نفوذ افکار سلفی و وهابیت در الجزایر در آخرین دهه قرن گذشته میلادی با بر جای گذاشتن بیش از ۲۰۰ هزار کشته و میلیون‌ها مهاجر و آواره، فجایع بسیار به بار آورد این اندیشه‌های تند روانه علاوه بر کشیدن بساط از زیر پای مذهب مالکی و به انزوا بردن آن، بر اصحاب زاویه هم تأثیر تدریجی برجای گذاشته و اندیشه‌های ظاهر گرایانه اهل حدیث را در بین آنان نفوذ داده است.

زوایا و احیای فکر دینی

با این همه اولیای زوایا با همه نفوذ و جایگاهی که دارند و از نظر تحصیلی هم بسیاری از رهبران و پیروان طریقت‌های صوفیانه دارای تحصیلات تکمیلی سطوح بالا در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، تجربی، فیزیک و ریاضی و حتی هسته‌ای هستند، اما در نظام سازی اسلامی و نظریه پردازی علمی – فقهی و یا فلسفی و کلامی برای همراهی با نیازهای فکری عصر حاضر هیچ دستاوردی از خود بروز نداده‌اند و به همان اخلاقیات و اوراد و اذکار معهود و مرسوم و سر سپردن به دستورات شیخ و مراد خویش بسنده کرده‌اند. و اگر در بین آنان افرادی برجسته و صاحب فکر دینی روشن هم وجود داشته باشد، این خصیصه را نه از میراث صوفیانه بلکه از تحصیلات فقیهانه و فیلسوفانه و خارج از حیطه زوایا کسب کرده‌اند.

محبت اهل بیت در فرق صوفیه

بر اساس گفته برخی از آشنایان به تاریخ تصوف در شمال آفریقا، صوفیان این منطقه، در اصل شیعیانی بوده‌اند که پس از سقوط دولت فاطمی توسط صلاح الدین ایوبی، حالت تقیه به خود گرفته و در قالب اهل تصوف به حیات معنوی خود ادامه داده‌اند. آنها در ظاهر خود را پیرو مذهب امام مالک ابن انس معرفی کرده و به زوایای صوفیان پناه برده‌اند و با گذشت حدود ۱۰۰۰ سال دینورزی در کتمان و تقیه به تدریج تشیع خود را فراموش کرده‌اند ولی آثار حب اهل بیت و ارادت به مولی امیر المؤمنین هم چنان در آئین‌های مذهبی، اذکار و نقاشی‌های پرده‌ای در زوایا نمایان است. آنها پرده‌هایی مثل نقاشی‌های قهوه خانه‌ای در ایران دارند که در زوایا و ضرائح نصب می‌کردند که نمونه‌هایی از آن را مشاهده می‌کنید.

برگزاری مجلس زهرا نیز یکی از این نمونه‌ها است که به طور مرتب در زوایا انجام می‌شود و در آن به مدیحه سرایی برای اهل بیت پیامبر می‌پردازند. زیارت قبور ائمه اطهار علیهم السلام نیز یکی از آداب مرسوم در میان اهل تصوف در شمال آفریقا و الجزایر است.