ریشه های تاریخی ، بحران قره باغ را پیچیده کرده است

به گزارش ایرنا ، 13 روز از  جنگ جدید در منطقه قره باغ می گذرد، برخی آمارها حاکی است تاکنون بیش از  ۲۵۰ نفر در درگیری‌های جدید در این منطقه کشته شدند. این در حالی است که دنیا درگیر بیماری کروناست و توجهات عمومی به این مسئله کمتر است. درگیری قره باغ از این جهت برای ایران مهم است که کشورهای درگیر جنگ در همسایگی ایران قرار دارند . برخی تحلیلگران، این درگیری را از نوع جنگهای نیابتی می‌دانند، نه جنگ میان دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان.

گروه پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا،  میزگردی را با حضور «سیدعلی قائم مقامی» کارشناس مسائل ترکیه و «شعیب بهمن» کارشناس مسائل جمهوری آذربایجان درمورد این بحران  برگزار کرد که بخش نخست آن در پی می‌آید:

ایرنا: پیشینه این درگیری چیست؟  منطقه مورد مناقشه  از دید سازمان ملل چه وضعیتی دارد؟

قائم مقامی: این مسئله سابقه ۱۰۰ ساله دارد. زمانی که جنگ ترکیه و روسیه رخ داد، روسیه لژیون ارامنه و یهودیان صهیونیست را تقویت می‌کرد. لژیون ارامنه در جنگهای امپراطوری روسیه با عثمانی، در اکثر مناطق شرق ترکیه امروزی که کردها، ترکها و ارامنه ساکن بودند، جنایاتی را مرتکب شدند. روستاها را آتش زده و بسیاری از مسلمانان را کشتند و حتی ارامنه‌ای را هم که مخالف این لژیون بودند، قتل عام کردند. از این نظر شبیه سیاست صهیونیست‌ها عمل می‌کردند که سازمانهای تروریستی‌شان مثل «آگانا» و «اشترن» در جامعه یهودی عراق بمب‌هایی را منفجر می‌کردند تا یهودیان عراق را به صورت اجباری به فلسطین اشغالی منتقل کنند. لژیون ارامنه هم چنین کاری را انجام می‌دادند، یعنی هم ترک‌ها، هم کردها و هم ارامنه را هدف قرار می‌دادند. در نتیجه این کار، دولت عثمانی در آن مقطع قانون «تهجیر»(مهاجرت اجباری) را وضع کرد.
ارامنه در مناطق شرق و تا حدودی جنوب شرقی ترکیه مستقر بودند و کلیساهای زیادی هم داشتند که هم اکنون بعضی از آنها هنوز پابرجاست. در این قانون تهجیر صدها هزار ارمنی به طرف مناطق دیگر از جمله سوریه رانده شدند. آنها معتقدند بین سالهای ۱۹۱۵ تا ۱۹۲۰ نسل‌کشی ارامنه انجام گرفته است. اما ترکیه زیر بار نرفته و می‌گوید ارامنه قبل از جنگ جهانی اول و دوم مرتکب جنایاتی شدند و آن‌ها [ترکیه] هم به ناچار جمعیت ارامنه را از منطقه اخراج کردند تا این افراد نتوانند منشا نفوذ بیگانگان شوند.

پس از فروپاشی روسیه تزاری و روی کار آمدن بلشویک ها در روسیه، جمهوری آذربایجان و ارمنستان هر دو اعلام استقلال کردند. در آن زمان هم جنگهایی بین این دو کشور رخ داد که می‌توان گفت ریشه جنگهای منطقه قره باغ به آن زمان هم می‌رسد.بعد از آن مقطع به درگیریهای دوران اخیر می‌رسیم که تا سال ۲۰۲۰ هم ادامه داشته است. بعد از فروپاشی شوروی سابق، جمهوری ارمنستان و جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کردند و در سال ۱۹۹۱ میلادی، تنها ۳۰ درصد جمعیت قره باغ از جمهوری آذربایجان بودند و ارامنه قره باغ که ۷۰ درصد جمعیت آن زمان این منطقه را تشکیل می‌دادند، اعلام کردند یا مستقل می‌شوند و یا به جمهوری ارمنستان می‌پیوندند.

۵ اصل صلح مادرید

در سال ۱۹۹۱ میلادی رفراندومی برگزار شد که ساکنان جمهوری آذربایجان آن را تحریم کردند. اولین درگیری مسلحانه در سال ۱۹۹۲ میلادی به وقوع پیوست و در سال ۱۹۹۴ همان قتل عام مشهور رخ داد که بعضی می‌گویند ۳۰ هزار نفر از اتباع جمهوری آذربایجان کشته شده و ۱ تا ۱.۵ میلیون نفر از مناطق قره باغ و ۷ شهر حومه آن اخراج و آواره شدند. سازمان امنیت و همکاری اروپا گروه «منیسک» را تشکیل داد که در ۲۹ نوامبر ۲۰۰۷ میلادی طرح صلح «مادرید» را ارائه کرد. در سال ۲۰۰۹ هم مجددا طرح صلح مادرید مطرح شد. این طرح  که بین دو کشور جمهوری آذربایجان و ارمنستان به امضا رسیده بود، ۵ اصل محوری داشت. اما باز هم این مسئله حل نشد. این ۵ اصل به قرار ذیل هستند:
- قره باغ و مناطق دیگر تحت کنترل جمهوری آذربایجان در بیاید.
- حکومت محلی قره باغ امنیت خود را داشته و حق حاکمیت خودمختاری آن لغو شود.
- یک کریدور بین ارمنستان و کوهستان قره باغ باز شود.
-  آواره های جمهوری آذربایجان به مناطق خودشان باز گردند.
- یک نیروی پاسدار صلح در منطقه تحت ضمانت نظام بین‌الملل ایجاد شود.

نهایتا در سال ۲۰۱۴ یک درگیری و در سال ۲۰۱۶ هم مجددا درگیری دیگری پیش آمد و جمهوری آذربایجان برخی از مناطق را پس گرفت و این درگیری‌ها به طور متناوب تاکنون هم ادامه داشته است. روسیه با برقراری نظام جدید در قفقاز جنوبی و امضای توافقات مانع نفوذ ناتو در «قفقاز» شده است، زیرا مخالف نفوذ ناتو و غرب به قفقاز است. روسیه اخیراً هم اعلام کرده که مایل است ۵ منطقه از مناطق مورد مناقشه به جمهوری آذربایجان عودت داده شده و مسئله قره باغ هم با مذاکره حل شود.

ایرنا:  چشم انداز بحران در منطقه چگونه است؟

بهمن: آن چیزی که ما امروز به عنوان مناقشه قره باغ می‌شناسیم، مربوط به مرزبندی‌هایی مصنوعی است که در دوران حیات اتحاد جماهیر شوروی شکل گرفت. این مرزبندی‌ها به طور مشخص در زمان «استالین» و در دو منطقه آسیای مرکزی و قفقاز اتفاق افتاد. امروزه هم این مرزهای مصنوعی همچنان تنش‌هایی را به همراه دارند. به گونه ای که علاوه بر منطقه قفقاز، در آسیای میانه میان «تاجیکستان» و «ازبکستان» هم وجود دارد. به عنوان مثال دو شهر فارسی زبان «سمرقند» و «بخارا»  در اختیار ازبکستان است. درباره قره باغ هم همین مرزبندی‌های مصنوعی اتفاق افتاد. چون شوروری با سودای ایجاد یک جامعه شوروی یکپارچه و کامل، سعی می‌کرد قومیت‌ها را تضعیف کند یا از بین ببرد و یا این که آنقدر اختلاط نژادی ایجاد کند که دیگر این قومیتها کم رنگ شود. این مسئله تا زمانی که اتحاد جماهیر شوروی حضور داشت، خفته بود اما بعد از سال ۱۹۹۱ و فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، توازن جمعیتی هم در این منطقه دگرگون شد. به شکلی که ۷۰ درصد جمعیت ارامنه و ۳۰ درصد اتباع جمهوری آذربایجان  در قره باغ ساکن شدند. به هر حال بعد از فروپاشی شوروی، قره باغ به منطقه نزاع قومی تبدیل شد.

در دهه ۹۰ میلادی جنگهای زیادی شکل گرفت که با ابتکار گروه «مینسک» در سال ۹۴ و در «قرقیزستان» تواقفنامه‌ای برای آتش بس ایجاد شد که تا به امروز هم پابرجاست. اما باید گفت این آتش بس به طور کامل برقرار نشد و در تمام این مدت تبادل آتش بین طرفین ادامه داشته است. بنابراین می‌توان گفت درگیری همواره وجود داشته است اما در سال‌های اخیر این نخستین بار است که به این حد از تنش رسیده است. مثلا در آوریل ۲۰۱۶ دو کشور در جنگ ۴ روزه به رویارویی با یکدیگر پرداختند، بار دوم سه ماه پیش به نزاع پرداختند. هرچند درگیری قبلی در منطقه قره باغ نبود و برای اولین بار در ۳۰۰ کیلومتر آن طرف تر بود. اما درگیری اخیر در خود منطقه قره باغ روی داده است.

درباره چشم انداز درگیری پیش بینی می‌شد که این درگیری هم مانند گذشته به سرعت خاتمه یابد اما آن چیزی که درگیری کنونی را طولانی و به لحاظ حجم و شدت با نزاع‌های پیشین متفاوت کرده حضور «بازیگران خارجی» در این درگیری و نقش بیگانگان نظیر ترکیه و رژیم صهیونیستی در پشت صحنه و در حمایت از دولت جمهوری آذربایجان است. چنین حضوری هم معادلات آتش بس را تا حدود زیادی پیچیده کرده است. از این رو می‌توان گفت چشم‌اندازها مبهم تر از قبل شده و بستگی به موارد مختلفی دارد. 
به گزارش ایرنا، وزیران امور خارجه ارمنستان، جمهوری آذربایجان و روسیه در مذاکرات ۹ اکتبر (۱۸ مهر) در مورد یک سند مشترک و برقراری آتش‌بس در منطقه قره‌باغ توافق کردند.با این حال باکو و ایروان در حالی که هنوز ساعاتی از توافق آتش‌بس میان دو طرف نگذشته بود، یکدیگر را به نقض چندین باره این توافق متهم کرده‌اند. طی مذاکرات طولانی‌ای که بامداد شنبه (۱۹ مهر) در مسکو به پایان رسید، طرفین در مورد آتش‌بس در قره‌باغ از ساعت ۱۲: ۰۰ شنبه ۱۰ اکتبر (۱۹ مهر) به توافق رسیدند. وضعیت این منطقه جدائی‌طلب از ششم مهر (۲۷ سپتامبر) متشنج شده و ارمنستان و جمهوری آذربایجان یکدیگر را به آغاز جنگ متهم کرده‌اند.جمهوری آذربایجان در این مناقشه با تکیه بر اصل حفظ تمامیت ارضی خواستار پایان اشغالگری ارمنستان شده و از سوی دیگر طرف ارمنی با استناد به اصل «حق تعیین سرنوشت» خواستار به رسمیت شناخته شدن حقوق ارامنه شده است.