دولت‌های خارجی در جنگ قره‌باغ نقش چشمگیری دارند

ایرنا: چه اتفاقی افتاد که در این مقطع زمانی جنگ آغاز شد؟

بهمن: واقعیت این است که در تمام درگیری‌هایی که در این مدت رخ داده است، همیشه هر دو طرف، دیگری را متهم به آغاز جنگ می‌کردند و هر دو نیز معتقد بوده‌اند که پیروز از درگیری بیرون آمده‌اند. بنابراین، تعیین این که چه کسی آغازگر بوده و چه کسی پیروز بوده، مشکل است. اما با توجه به تحریکاتی که در ماه‌های گذشته اتفاق افتاده، می‌توان گفت در گیری سه ماه پیش با مداخله کاملا مستقیم رژیم صهیونیستی بود. چرا که یک هفته قبل از آغاز درگیری‌های سه ماه پیش، اخبار و درگیری‌هایی از رسانه‌های جمهوری آذربایجان منتشر شد، مبنی بر این که رژیم صهیونیستی کدها و رمزهای تجهیزات نطامی و پهپادهای فروخته شده به جمهوری آذربایجان را در اختیار ارمنستان قرار داده است. این کار هم تنها در ازای این بوده که جمهوری ارمنستان سفارت خود را زودتر از جمهوری آذربایجان در رژیم صهیونیستی باز کند. خوب این اقدام هم موجب ترس جمهوری آذربایجان شد، چرا که کدهای تجهیزات نظامی در اختیار جمهوری ارمنستان بوده است. در نتیجه حتی اگر این خبر جعلی هم بود، انگیزه کافی را در اختیار دو طرف قرار می‌داد که آغازکننده درگیری باشند.

در فاصله جنگ قبلی تا فعلی چند اتفاق مهم رخ داد: اول این که نیروهای ترکیه وارد خاک جمهوری آذربایجان شدند و به برگزاری مانور نظامی مشترک پرداختند، اما بعد از این مانور، خاک جمهوری آذربایجان را ترک نکردند و زمزمه‌های ایجاد پایگاه نظامی ترکیه در جمهوری آذربایجان به وجود آمد که خودش می‌توانست آغازکننده تنش‌ها باشد. چرا که ارمنستان از این کار واهمه و طرف آذربایجانی هم انگیزه داشت. نکته دیگر این که اخباری منتشر شده بود مبنی بر این که ترکیه در حال انتقال نیروهای تروریستی از شمال سوریه یعنی «ادلب» به منطقه قفقاز و قره‌باغ است.  بنابراین جمهوری ارمنستان هم این گونه تصور می‌کرد که جنگ و منازعه از حالت قومی به منازعه مذهبی کشیده می‌شود. بنابراین یک عامل وحشت برای ارمنستان به وجود آمد و برای طرف جمهوری آذربایجان با توجه به مختصات کوهستانی منطقه قره باغ، انگیزه لازم به دست آمده بود. بنابراین برای هر دو طرف دلیل و انگیزه وجود داشته است. اما آن چیزی که ما مشاهده کردیم، این بود که در منازعه اخیر، با توجه به حمایت آشکار ترکیه و حمایت پنهان رژیم صهیونیستی از جمهوری آذربایجان، این کشور آغازکننده جنگ بوده است.

ایرنا: با اظهارات و پروپاگاندایی که به وجود آمده، به نوعی این تصور ایجاد شده که تصمیم‌گیری در مورد جنگ از باکو به آنکارا منتقل شده است. آیا درست است یا خیر؟

بهمن: نکته کاملاً درستی است، چرا که ترکیه هم انگیزه لازم برای آغاز و مدیریت این جنگ را دارد. اول این که دولت ترکیه در ادوار گذشته نشان داده است هر گاه در داخل با مشکل و تنشی مواجه می‌شود، این تنش را با ایجاد یک مشکل بیرونی و جلب توجه شهروندان به این مسئله خارجی، این تنش را تا حدود زیادی کاهش می‌دهد. این اتفاق بارها در سالهای گذشته رخ داده است. در حال حاضر هم با توجه به وضعیت وخیم اقتصادی به واسطه کرونا در ترکیه که دولت اردوغان به شدت تحت فشار افکار عمومی‌بود، هیچ چیزی از این بهتر نمی‌توانست برای ترکیه باشد. نکته دوم اتفاقاتی است که در لیبی رخ داد. با استعفای «فائز السراج» از دولت لیبی، با توجه به افزایش بازیگری و نفوذ روسیه در منطقه که قصد دارد قدرت را به ضلع سومی منتقل بکند، این احتمال وجود دارد که قدرت از دست «اخوان المسلمین» خارج شود. بنابراین این تهدید برای ترکیه وجود دارد که به رغم سرمایه گذاری‌های زیادی که در شرق مدیترانه و در لیبی انجام داده، (مانند قرارداد با این کشور برای تقسیم دریای مدیترانه) در افکار عمومی زیر سوال برود. بنابراین شاید برای ترکیه جذاب باشد که بخواهد افکار عمومی را به منازعه اخیر منحرف کند. از این رو من هم موافقم که اگر تصمیم گیری کاملا در آنکارا نباشد، قطعا اتاق فکر مشترکی وجود دارد و دولت جمهوری آذربایجان هم با حمایت ترکیه این جنگ را ادامه می‌دهد. اما تفاوت آن با دوره‌های گذشته این است که ترکیه در گذشته چنین آشکار و به صورت عملی وارد مناقشه نمی‌شد؛ منازعه محدود بود و به سرعت پایان می‌یافت. ضمن این که با توجه به عدم حضور جدی و فعال روسها، راه برای حضور ترکیه و ادامه منازعه باز است.

البته روسها هم به این دلیل تا کنون وارد منازعه نشده اند که با روی کار آمدن دولت «پاشینیان» در ارمنستان، این دولت کلیه نخبه‌های سنتی حامی روسیه در ارمنستان را یا سرکوب کرده و یا به زندان انداخته و یا مجبور به مهاجرت کرده است. بنابراین یکی از دلایلی که روسها تا کنون نظاره گر بودند این است که قصد دارند دولت پاشینیان از این نظر گوشمالی داده شود. اما به موقع اجازه نخواهند داد که توازن از بین برود.

ایرنا: جناب قائم مقامی تحلیل شما از نقش بازیگران منطقه ای چیست؟

قائم مقامی: این موضوع ابعاد بسیار گسترده ای دارد. چرا که نقش ترکیه، روسیه، ایران، آمریکا و حتی رژیم صهیونیستی همه در این موضوع مهم و قابل بررسی است. من باید در ابتدا به یک «کرونولوژی» از این تحلیلها نیاز دارم. ترکیه در ۱۶ نوامبر ۲۰۰۱ میلادی طرح عملیاتی همکاری «اوراسیا» را با روسیه امضا کرد. در ۱۴ ژانویه رئیس ستاد کل ارتش روسیه به ترکیه سفر کرد و یک سری همکاری‌های نظامی را با یکدیگر امضا کردند که فروش موشکهای اس ۴۰۰ و همکاری‌های دفاعی و نظامی نتیجه آن بود. مرزهای ترکیه و ارمنستان در ۳ آوریل ۱۹۹۳ بسته شد. در سال ۲۰۰۱ میلادی کمیسیون مذاکره صلح ترک و ارمنی تشکیل شد. ارمنستان ۱۰ اکتبر ۲۰۰۹ میلادی در دو پروتکل، احیای روابط دیپلماتیک و روابط حسنه با ترکیه را به تصویب رساند که در پارلمان ترکیه هم به تایید رسید. همچنین تشکیل کمیسیون مشترک اندیشمندان و دانشمندان دو کشور و باز کردن آرشیو دولتی دو کشور درباره «نسل کشی» ارامنه و ... انجام شد.

تصویب این پروتکل‌ها که قرار بود در پارلمان دو کشور برگزار شود هدفش برقراری «امنیت» در منطقه قره باغ و قفقاز جنوبی بود که ترکیه پیش شرط گذاشته بود که در صورت حل مسئله قره باغ این پروتکل اجرایی می‌شود. با این حال، این پروتکل در فوریه ۲۰۱۵ از دستور مجلس ارمنستان خارج شد و «سرکیسیان» رئیس جمهور وقت در اوایل ۲۰۱۸ این دو پروتکل را باطل اعلام کرد. این پروتکل‌ها می‌توانست در ایجاد امنیت نقش مثبتی داشته باشد که متاسفانه این گونه نشد.

بعد از این، طرح دیگری وجود داشت که ابعاد مهمی‌هم داشت. آن هم فرمول ایجاد «کریدور» در اوایل دهه ۱۹۸۰ بود که طرح «پاول گوبل» اعلام کرده بود در نزدیکی مرزهای ایران در منطقه «مگری»، «نخجوان» به جمهوری آذربایجان متصل شود که در این صورت نفت جمهوری آذربایجان از کنترل ایران خارج می‌شد. نکته بعدی کریدور «لاچین» بود که ارمنستان را به قره باغ متصل می‌کرد.

ایرنا: ظاهرا برخی قصد دارند ایران را در موضع انفعال قرار دهند. در این مقطع جمهوری اسلامی باید چه موضعی اتخاذ کند؟

بهمن: در این که برخی کشورهای خارجی به شکل آشکار و رژیم صهیونیستی به شکل پنهان به ایران ستیزی دامن می‌زنند، تردیدی وجود ندارد. یعنی هم در رسانه‌ها بسیاری از افراد مشهور در هر دو کشور موضع گیری کردند و مطالبه ای از ایران دارند که غیرواقعی است. بدین معنی که در وهله اول تمایل دارند افکار عمومی را از دلایل واقعی این جنگ منحرف کرده و در وهله دوم قصد دارند پای ایران را هم به این موارد باز کنند.

ایرنا: شما اشاره داشتید که ایران می‌تواند از دو جهت به این مسئله ورود کند: یکی این که مستقیم از جمهوری آذربایجان حمایت کند و دیگر این که به عنوان بازیگر مستقل طرفین را به صلح دعوت کند. آیا گرایشی در ایران وجود ندارد که با توجه به قطب بندی‌های جهانی و تمایل ارمنی‌های ایران، بخواهد به سمت ارمنستان و روسیه هدایت شود؟

بهمن: ایران با توجه به نفوذ تاریخی در منطقه قفقاز، با توجه به وزن ژئوپلتیک و نفوذی که در سطح منطقه و جهان اسلام و مجاورت جغرافیایی با دو کشور درگیر و منطقه مورد مناقشه دارد و همچنین با توجه به این که تنها کشوری است که وارد جانبداری نشده است، بیشترین ظرفیت حل بحران را دارد. ما به جای این که بیاییم و خود را در تله حمایتی از یکی از طرفین بیاندازیم، باید در وهله اول ابتکار عمل دیپلماتیک داشته باشیم. باید تلاش کنیم این جنگ متوقف شود. اگر قرار بود با جنگیدن مشکلات حل شود، تا کنون این اتفاق افتاده بود. جنگ هم مسائل را پیچیده تر کرده و هم به ناامنی به ویژه در مرزهای ایران دامن می‌زند که تاثیرات خاص خود را دارد. این تاثیرات را هم با اصابت خمپاره‌هایی به مرزهای ایران و هم با نفوذ پهپاد به مرزهای ایران دیدیم و هم در حوزه مسائل قومیتی دیدیم که چه مسائلی را در این حوزه دنبال می‌کنند. بنابراین ما باید تمرکز خود را بر این قرار دهیم که جنگ را از طریق مذاکرات دیپلماتیک متوقف کنیم. بعد از آن وارد پروسه حل و فصل شویم.

قائم مقامی: به نظر من ایران باید تمامیت مرزی جمهوری آذربایجان را قانونی دانسته و گفتگوهای امنیت منطقه را به صورت ۳+۳ تشکیل بدهد. یعنی بعد از برقراری صلح در منطقه قره باغ، نشست جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان از یک سو و ترکیه، ایران و روسیه را در چارچوب قرارداد اوراسیا تشکیل دهند که به نفع کشورهای حاشیه دریای خزر و آسیای میانه است. چرا که ترکیه از طریق ایران به آسیای میانه، و ایران هم از طریق ترکیه به اروپا متصل است و این کشورها می‌توانند همگرایی زیادی با یکدیگر داشته باشند. جمهوری اسلامی ایران همان طور که در مورد فلسطین مسئله رفراندوم را مطرح کرد، در مورد قره باغ هم می‌تواند چنین طرحی را بدهد.

نکته دیگر، توجه به روابط جمهوری آذربایجان با ترکیه است. شرکتهای «راکتسان» و «اتوسان» که در ترکیه در زمینه دفاعی و نظامی فعالیت دارند، در جمهوری آذربایجان هم فعالیت دارند. تعدادی شرکت موشکی و تاسیسات نظامی که در ترکیه فعالند با جمهوری آذربایجان هم همکاری دارند. همچنین تنها ۱۰ درصد سهام نفت جمهوری آذربایجان در اختیار خود این کشور است و بقیه در اختیار خارجی‌هاست که باید مورد توجه ما قرار بگیرد.