میراث تاریخی چهارباغ اصفهان را دریابید

به گزارش «تابناک» به نقل از ایرنا، در سال‌های گذشته، ضلع شرقی چهارباغ بدنه سازی شد و برغم آنچه با نام احیا خوانده می شد، به انبوهی از مغازه‌ها و پاساژی بی‌رونق و سوت و کور تبدیل شد؛ مجموعه تجاری‌هایی که هیچگاه نتوانست رنگ و بوی چهارباغ و سرزندگی و پویایی بگیرد. نه رونقی برای کاسبان داشت و نه جاذبه ای برای کسانی که پا به چهارباغ می‌گذارند.

اینگونه بود که یک سوی چهارباغ با یک رشته مغازه‌های آجرنما، نوساز و به دور از هویت این گذر تاریخی، لمس شد و حالا همه میراث دوستان چشمشان به آن سوی چهارباغ است که ببینند مدیران شهری این دوره و صاحبان نفوذ با بدنه غربی چهارباغ چه می‌کنند؛ جایی که هتل جهان با ایوان گشاده و ستون های برافراشته خودنمایی می‌کند و در لایه دوم آن هم خبرهای نگران کننده ای به گوش می‌رسد.

ارتفاع گرفتن هتل کوچه ارفعی که منظر چهارباغ را مخدوش کرده و بدعت خطرناکی را رقم زده است و دیگری سرنوشت نامعلوم و نگران‌کننده خانه کتابی ، درست پشت هتل جهان؛ جایی که در تملک حوزه علمیه است و این نهاد توانسته با توسل به دیوان عدالت اداری این خانه را از فهرست آثار ملی خارج کند. خانه عبدالحسین خان سپنتا، از پیشروان صنعت سینمای ایران و یکی از شخصیت های تاثیرگذار ملی هم در مجارت خانه کتابی است؛ گرچه سقف و دیوار های آن فروریخته، اما این خانه به دلیل شان ملی که صاحب آن دارد دارای قابلیت بازسازی ،مرمت و نگهداری است.

هتل جهان، خانه کتابی و خانه سپنتا مجموعه‌ای از بناهای پهلوی اول هستند که ظرفیت خوبی برای چهارباغ محسوب می‌شوند. خوشبختانه هتل جهان در حال بازسازی و مرمت است. خانه سپنتا به حال خود و در ویرانی رها شده و خانه کتابی هم با سازناکوک حوزه علمیه با نظر کارشناسان میراث فرهنگی اصفهان، در انتظار سرنوشت نامعلوم است.

پیش از آنکه کاروانسرای عباسی در سال ۱۳۳۶ به هتل شاه عباس تبدیل شود هتل جهان در سال ۱۳۰۷ و البته با نام آمریک ساخته شد. تونی هوانسیان یکی از ارامنه اصفهان بانی ساخت این هتل بود. کسی که نخستین عکاس خانه، نخستین درشکه‌خانه و نخستین کارخانه لیمونادسازی را در اصفهان بنیان گذاشت و هم او اولین واردکننده دوچرخه به این شهر بود و بعدها اصفهان تبدیل به شهر دوچرخه ها شد. در واقع هوانسیان همپای تجدد و ورود مدرنیته، پای اولین اسباب تجدد زمان خود را به اصفهان باز کرد و هتل جهان اولین هتل مدرن اصفهان به همت او ساخته شد.

هتل جهان بیست سال مرکز تئاتر اصفهان بود و پرده هایی تکرار نشدنی از نمایش نامه رستم و سهراب که سرتاسر برای آواز تنظیم شده بود در این هتل اجرا شده است. همچنین هتل جهان میزبان کنسرت های عارف قزوینی و روشنفکران و ایران شناسان سرشناس بوده و به گونه ای می توان گفت سال‌ها پایگاه فرهنگی در قلب چهارباغ بوده است.

اما آن سوتر، خانه عبدالحسین خان سپنتا، فروریخته و رها شده در پشت هتل جهان قرار دارد. خانه دیگر در تملک خانواده سپنتا نیست و فروخته شده است. باید گفت خانه سپنتا در لایه دوم چهارباغ گرچه شاخصه‌های معماری چندانی نداشت اما متعلق به یکی از شخصیت های تاثیرگذار ملی است؛ کسی که سازنده اولین فیلم ناطق ایرانی"دختر لر" بود و سرآغاز دفتر سینمای ایران بوده است. سپنتا نویسنده، شاعر، محقق و روزنامه نگار هم بود و کتاب‌هایی چون "پرتوی از فلسفه ایران باستان" ،"زرتشت که بود و چه کرد" ،" ایران و اهمیت آن در ترقی و تمدن بشر" و "اخلاق ایران باستان "هم از آثار وی است. در واقع سپنتا به تعبیر جمال امید در کتاب "عبدالحسین سپنتا، زندگی و سینما" پشتوانه ای غنی از فرهنگ داشت و از این رو هم تاثیرگذار و پیشرو بود.

در سال‌های گذشته از سوی شخصیت‌های فرهنگی پیشنهاد بازسازی، حفظ و تبدیل خانه سپنتا به خانه سینمای اصفهان، داده شد اما به تعبیر آنها چون همتی به این کار نبود، این پیشنهاد نتوانست عملی شود. این در حالی است که این پیشنهاد به دور از تعصبات دست و پاگیر می‌توانست ظرفیت ارزشمندی برای فضای فرهنگی چهارباغ و نقطه قوتی یا مرکز هم اندیشی برای کوشندگان عرصه سینمای اصفهان باشد.

در سوی دیگر، خانه سید محمد کتابی پشت هتل جهان و در نزدیکی خانه سپنتا در لایه دوم چهارباغ قرار دارد. کتابی هم از شخصیت های تاثیر گذار اصفهان بوده است که در صنعت نساجی به عنوان یکی از مظاهر ورود صنعت و مدرنیته به اصفهان فعال بود و خوش درخشید و بعدها به همراه عطاالملک دهش و دیگر کارخانه داران این شهر ،کارخانه توربین اصفهان را راه اندازی کرد. کتابی یک سوم از اموالش را صرف امور خیر کرد. یکی از این امور خیریه وقف خانه زیبایش در چهارباغ برای حوزه علمیه بود.

گفته می شود معماری خانه کتابی با معماری ساختمان کارخانه نساجی رحیم زاده واقع در خیابان شاپور قدیم که در گذشته مرحوم کتابی در آن مشغول به کار بوده شباهت زیادی دارد اما آنچه این خانه را در لایه دوم چهارباغ ارزشمند ساخته کاربرد و تلفیق معماری سنتی و مدرن در کنار هم است و در واقع این خانه نمودی از گذر دوره انتقالی معماری قاجار به پهلوی با تزئینات منحصر به فرد است که تاکنون و با گذر زمان پابرجا و استوار باقی مانده است.

این سه اثر در چهارباغ و لایه‌های آن برای گذری که مدیران شهری می‌کوشند فضای فرهنگی آن را احیا کنند، بسیار قابل توجه است و از این‌رو گذشتن از کنار آنها به خصوص خانه کتابی و خانه سپنتا، تامل برانگیز است. هتل جهان بعد از سال‌ها مهجوری در حال نجات بخشی است و از این بابت خیال دوستداران میراث فرهنگی اصفهان آسوده است اما آنها معتقدند باید به نحوی خانه سپنتا و خانه کتابی در مجاورت این هتل برای چهارباغ حفظ و نگهداری کرد.

ضرورت تهیه طرح چهارباغ و حریم آن

محمود درویش معمار و از کوشندگان میراث فرهنگی اصفهان معتقد است که یکی از راه های نجات این دو خانه ارزشمند الحاق آنها به هتل جهان است. پیشنهادی که با توجه به موقعیت قرارگیری این دو خانه تملک آنها شاید برای صاحبان هتل جهان چندان هم آسان نباشد.

درویش به ایرنا گفت: وقتی صحبت از چهارباغ به عنوان محور تاریخی و ثبت شده باشد، حرایم آن هم حائز اهمیت است. در مورد چهارباغ بارها گفته شده که بین شمس آبادی و باغ گلدسته جز حرایم و لایه‌های دوم و سوم چهارباغ است. اگر برای این محدوده طرح ویژه وجود دارد باید برخورد سنجیده و مناسبی با اراضی واقع در این مجموعه بشود.در این مجموعه دانه های واجد ارزشی مثل هتل جهان، خانه کتابی و خانه سپنتا قرار دارند که از بسیاری جهات چه از لحاظ معماری و یا شان ملی حائز شرایط حفظ و نگهداری هستند.

درویش افزود: خانه کتابی ساختمان بسیار فاخری از اواخر قاجار و اوایل پهلوی اول است که به لحاظ کاشیکاری، فرم پلان و موقعیت قرارگیری بسیار حائز اهمیت است و همیشه جز خانه‌های فاخر اصفهان بوده است. بنابراین از میراث فرهنگی و دوستداران اصفهان انتظار می‌رود این خانه را حفظ کنند و حتی پیشنهاد ما این است که اگر دست اندرکاران مرمت هتل بتوانند، این ساختمان را به عنوان یک اثر تریخی ارزشمند با فضایی بسیار زیبا و مکمل به هتل جهان ملحق کنند.

این معمار همچنین بر این باور است که ساختمان خانه سپنتا اگر بازسازی و به هتل جهان ملحق بشود؛ دسترسی هتل از خیابان شیخ بهایی تا سینما همایون خواهد شد.

درویش در توضیح بیشتر به خبرنگار ایرنا تصریح کرد: در شرایطی که هتل جهان ساخته شد شاید جمعیت اصفهان ۵۰ تا ۶۰ هزار نفر بیشتر نبود و در زمان حاضر اگر به عنوان یک هتل تاریخی بخواهد استفاده شود چه بسا که کمبودهای فضایی بسیار خواهد داشت. بنابراین اگر دست اندرکاران این پروژه بتوانند پشتوانه سینما همایون، خانه کتابی و خانه سپنتا باشند؛ هتل جهان یک مجتمع فاخر با دسترسی های متعدد از شیخ بهایی تا چهارباغ خواهد بود.

از نگاه درویش در طرح ویژه ای که باید هرچه زودتر برای چهارباغ تهیه و حرایم آن مشخص شود، کاربری‌هایی که در این فضاها باید پیش بینی شود هرچه زودتر باید عملی شود. با این وجود اما آنچه موجب تاسف و حسرت این معمار است اتفاقات و معضلات تازه ای است که هر چند وقت یک‌بار اخبارش در رسانه‌ها منشتر می‌شود؛ اخباری چون خروج خانه کتابی از فهرست آثار ملی یا ارتفاع گرفتن هتل کوچه ارفعی و مخدوش کردن منظر چهارباغ. اتفاقاتی که به تعبیر وی دوستداران میراث فرهنگی را شاهد از بین رفتن چهارباغ کرده است.

عضو انجمن مفاخر معماری ایران درباره خانه کتابی یادآور شد: ثبت ملی خانه کتابی مبین ارزش این خانه از نظر معماری و تاریخی است. حوزه محترم علمیه همواره در اصفهان حافظ آثار تاریخی بوده است و بسیاری از خانه‌های تاریخی مثل حوزه علمیه خواهران یا دفتر آیت الله طباطبایی و آیت الله مظاهری که مرمت شدند متعلق به حوزه علمیه هستند و از آنها به نحو احسن استفاده می شود.

وی خاطرنشان کرد: جای تشکر دارد که ارزش این خانه های تاریخی برای حوزه علمیه شناخته شده است ؛بنابراین امیدواریم که خانه کتابی هم مورد توجه قرار گیرد و رای دیوان عدالت اداری باعث خدشه‌دار شدن این اثر نشود.

حرکت‌های فرهنگی در اصفهان نباید متاثر از تعصبات باشد

گرچه حالا پیشنهاد درویش برای نجات خانه کتابی و خانه سپنتا و حفظ داشته های چهارباغ الحاق این دو خانه به هتل جهان است اما بهروز ملبوس‌باف از مستندسازان اصفهان در خصوص خانه کتابی به ایرنا گفت که پیشتر در دوره شهرداری مهدی جمالی نژاد پیشنهاد تبدیل خانه سپنتا به خانه سینمای اصفهان را داده است اما به تعبیر او گویا حرکت های فرهنگی در اصفهان متاثر از تعصباتی است که موجب شد هیچ‌گاه به این پیشنهاد، به طور جدی پرداخته نشود.

ملبوس‌باف در گفت‌ و گو با خبرنگار ایرنا افزود: در آن زمان هنوز چهارباغ پیاده راه نبود و بنا بود بزودی این اتفاق بیفتد، بنابراین خانه سپنتا پتانسیل تبدیل به خانه سینما را در این محور داشت. جایی که می توانست پاتوقی باشد برای سینماگران و هنرمندانی که به اصفهان می آیند و بدانند که اصفهان در سینما نقش داشته است.

ضرورت مدیریت اصولی فضای فرهنگی و هنری اصفهان

این مستندساز بر این باور است که فضای فرهنگی و هنری اصفهان در طول بیست سال گذشته به درستی مدیریت نشده و در چند سال گذشته حرکت فکر شده هنری انجام نشد؛ مگر در دوران مرحوم زاون هوکاسیان که به گفته ملموس باف سنگ اندازی های زیادی هم پیش پای او می شد.

این پیشنهاد شاید هنوز هم بتواند بهترین راه برای حفظ داشته های چهارباغ و ایجاد فضای فرهنگی و در خور شان گذر فرهنگی تاریخی اصفهان باشد اما پیشنهاد درویش هم می‌تواند یک تیر و دو نشان باشد اما به این شرط که مالک هتل جهان(شرکت اندیشه رفاه زائر )بتواند از عهده تملک خانه سپنتا و خانه کتابی بربیاید. متین علاقه‌مندان مدیر طرح مرمت و احیا هتل جهان در این ‌باره به ایرنا گفت که به عنوان یک معمار نظر مساعدی در این خصوص دارد اما مالک هتل جهان باید دراین‌باره اظهار نظر کند.

علاقه‌مندان درباره تملک بناهای یاد شده اظهار نظر قطعی نکرد و به ایرنا گفت: بناهای خانه کتابی و خانه سپنتا به لحاظ موقعیت بناهای با ارزشی هستند و مالک خصوصی هم شرایط خاص خودش را دارد. در زمان حاضر مرمت هتل جهان به خوبی پیش می رود و از آنجا که در هتل جهان مشغول هستیم نمی توانیم نسبت به بناهای اطراف بی تفاوت باشیم اما نه به این معنی که بتوانیم دخالتی داشته باشیم.

هتل جهان اولین هتل مدرن اصفهان و متعلق به دوران پهلوی اول است و در چهارباغ عباسی توجه بسیاری از گردشگران را به سوی ایوان ستوندار بلند و سقف سنتوری اش جلب می کند. این هتل سال‌ها در دوره پهلوی اول به یکی از مراکز فرهنگی اصفهان مبدل شده بود. هتل جهان یا هتل فردوسی یا هتل آمریک بعد از سال‌ها متروکی از دو سال گذشته در حال مرمت و احیاست.

خانه سپنتا و خانه کتابی نیز دو خانه با ارزش‌های یکی شان ملی و دیگری ارزش‌های معماری هستند که باید در چهارباغ به عنوان ظرفیت‌های ارزشمند و در حریم این خیابان تاریخی حفظ و نگهداری شوند تا بدون نیاز به بدنه سازی‌هایی که در سال‌های گذشته تجربه ناموفقی با صرف هزینه‌های کلان رقم زدند کمک به احیا و در عین حال حفظ میراث فرهنگی چهارباغ کنند.

ناصر طاهری معاون اداره کل میراث فرهنگی اصفهان به ایرنا گفت: خانه کتابی بنابر وجود ارزش‌های معماری و تلفیق معماری سنتی و معاصر و تزئینات منحصربه فرد در سال ۹۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و بر اساس ماده سوم قانون راجع به حفظ آثار ملی تنها اخطار به مالک و نه موافقت مالک، الزامی است که این ابلاغ طی نامه ای در یکم آذر ماه سال ۹۳ به مالک بنا ارسال و هیچگونه اعتراضی در مهلت مقرر یک ماهه از طرف مالک انجام نشد.

وی افزود: تصمیم به ثبت را چه به مالک دولتی و چه به مالک خصوصی اعلام می کنیم. ابلاغ از این جهت است که مالک بداند ملک در حال ثبت است و تغییر و تخریبی در اثر صورت نگیرد.

طاهری با اشاره به اهمیت و ارزش خانه مرحوم سید محمد کتابی در محور تاریخی فرهنگی اصفهان افزود: در مورد ثبت بناهای پهلوی به دلیل اینکه روی قدمت و یا سبک معماری حساسیت بیشتری وجود دارد دقت زیادی بعمل می‎آید، خانه کتابی از خانه‌های پهلوی بسیار ارزشمند در محور تاریخی فرهنگی اصفهان است که کارشناسان بدون هیچ تردیدی روی ثبتش نظر دادند.

خانه کتابی به جز شان ملی دارای ارزش‌های معماری است

وی یادآور شد: سید محمد کتابی از مفاخر شهر اصفهان بوده و این خانه متعلق به چنین شخصیتی است موضوع این است که خانه کتابی به جز شان ملی دارای ارزش‌های معماری هم هست.

معاون میراث فرهنگی اصفهان خاطرنشان کرد: خانه کتابی از جمله خانه‌هایی بود که به اتفاق آرا در جلسه شورای ثبت استانی واجد شریط ثبت بود. موارد ثبت در یک مرحله در جلسه استانی مطرح و تائید می‌شوند و یک بار در جلسه سیاستگذاری شورای ثبت در تهران مطرح می‌شوندکه آنها هم به مواردی چون رضایت مالک و کامل بودن مدارک و مستندات جهت ثبت، دقت لازم را بعمل می‌آورند. در مورد خانه کتابی برای تهران هم محرز شد که تمام مدارک ثبت کامل بوده و خانه واجد شرایط ثبت در فهرست آثار ملی می‌باشد.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.