«بندر بند»: در جست‌وجوی راهی دیگر در ایران بحران‌زده

«به نظرم تو خواب یکی ایران آب گرفته، تو خواب عمیق یکی. به نظرم ما تو خواب اونیم. و اگه بیدار بشه، آبا می‌رن پائین. به نظرم اونم دیرش شده، داره با قایق می‌ره به تهران. ما همیشه شتاب به تهرون رسیدن داریم، این اولین سرگرمی زندگیمونه. بعدش لابد برلین، پاریس، لس‌آنجلس. انگار این سرزمین یه جوریه که هر چی بیشتر ازش دور شدن، خودش یه دستاورد محسوب می‌شه. غم‌انگیزه. کاش این عامو از خواب بیدار بشه. آبا برن پائین.»

فیلم «بندر بند» تازه‌ترین ساخته منیژه حکمت، کارگردان ایرانی اهل شهر اراک، در چهل و سومین دوره جشنواره میل ولی (Mill Valley) در آمریکا که از روز هشتم اکتبر آغاز شده و به مدت ده روز ادامه می‌یابد، حضور دارد.

نمایی از فیلم مستند بندربند، ساخته منیژه حکمت

این تازه‌ترین حضور جهانی این فیلم است. «بندر بند» پیشتر در جشنواره‌های فیلم تورنتو و زوریخ به نمایش درآمده بود.

این فیلم، داستان سفر یک گروه موسیقی محلی دختران از جنوب ایران به مقصد تهران است تا در پایتخت ایران به اجرای موسیقی بپردازند، اما وقوع سیل در جنوب ایران مسیر وقایع را دستخوش تغییر می‌کند.

فیلمی مستقل، بدون «پول‌های کثیف»

در نوروز ۱۳۹۸، که در برخی از مناطق ایران سیل آمد، منیژه حکمت بر اساس طرح و قصه اولیه‌ای که داشت، ساخت فیلم را آغاز کرد. او در ابتدا درخواست پروانه ویدیوی این فیلم را ارائه کرد، ولی بعدا درخواست سینمایی فیلم داده شد.

این تغییر و تحولات و حتی بداهه‌پردازی در فیلمسازی، موجب شده که حاصل این تلاش هنری که فیلمی ۷۵ دقیقه‌ای است، اثری شود که برخی منتقدان سینمایی آن را تلفیقی از چند ژانر سینمایی بدانند.

مثلا در برخی از لحظه‌های فیلم، واقعیت از روایت پیشی می‌گیرد و صحنه‌هایی روی می‌دهد که از قبل پیش‌بینی نشده است، به همین دلیل از برخی جهات، تنه به سینمای مستند می‌زند.

در این فیلم که با تهیه‌کنندگی منیژه حکمت و مهشید آهنگرانی فراهانی و مشارکت دو شرکت ایرانی و آلمانی ساخته شده، رضا کولغانی، امیرحسین طاهری، مهدیه (مهلا) موسوی و پگاه آهنگرانی و مهدیه موسوی به ایفای نقش می‌پردازند. همچنین منیژه حکمت و مصطفی زندی فیلمنامه آن را نوشته‌اند.

فیلم «بندر بند»، به گفته کارگردانش، یک فیلم «مستقل با دغدغه‌های مستقل» است که «با حداقل امکانات و در شرایط سخت در ۱۵ روز» ساخته شد. نام این فیلم در ابتدا «مسابقه» بود که بعدا به «بندر بند» تغییر نام یافت.

حکمت درباره شرایط ساخت این فیلم گفته است:

«با توجه به شرایط تاسف‌انگیز سینما، پول‌های کثیف، حضور آدم‌های نامربوط به سینما و تغییر کل مناسبات حرفه‌ای به پولشویی شرایط طوری شد که ما نمی‌توانستم راحت فیلم بسازیم.»

این کارگردان سینمای ایران با تاکید بر این که سینمای مستقل این کشور در «این ورطه غیرمنصفانه‌ حضور ارگان‌ها و پول‌های کثیف» آسیب‌پذیر است و زمین‌گیر شده، پیشنهاد داد که همانند جریان‌هایی که در اروپا و برخی کشورهای دیگر در بحران‌های خاص به راه افتاده، فیلمسازان ایرانی جریانی را ایجاد کنند و «فیلم کم‌بودجه» بسازند.

او با بیان این که «حتی شده با موبایل فیلم بسازند و نگذارند سینما به دست نامحرمان بیفتد»، اضافه کرد:

«این‌ کار به غیر از اینکه حرفه ماست، دغدغه ما نیز هست و بعد از ۴۰ سال کار قرار نیست اجازه دهیم خروجی سینما آن چیزی باشد که بعضی از آن‌ها را روی پرده می‌بینیم.»

منیژه حکمت بیشترین مسئولیت وضعیت بحرانی سینمای ایران را برعهده مسئولان سینمایی این کشور دانسته که «زمینه‌ای را ایجاد کردند که سینمای مرجع زمین‌گیر شود.»

فیلمی درباره بحران و در ستایش ایران

شورای پروانه نمایش فیلم‌های سینمایی در سازمان امور سینمایی و سمعی بصری در اواسط مرداد گذشته مجوز نمایش این فیلم را صادر کرده، اما هنوز در سینماهای ایران اکران نشده است.

برخی از منتقدان با وجود نمایش بلای ویرانگر سیل، این فیلم را «فیلمی جاده‌ای» و در ستایش مناظر و چشم‌اندازهای ایران دانسته‌اند. برخی دیگر نیز موضوع گرمایش زمین را مستتر در تصاویر این فیلم می‌دانند؛ موضوعی که محلی و ملی و در عین حال جهانی است و اهمیتش این روزها در همه جای دنیا به خوبی درک می‌شود.

جهان در سال‌های اخیر با بحران تغییرات اقلیمی مواجه بوده و بسیاری وقوع خشکسالی و در همان حال باران‌های سیل‌آسا در برخی نقاط جهان از جمله ایران را از پیامدهای این تغییرات می‌دانند.

اما نشان دادن جاده‌ای که آب آن را فراگرفته، تصویری که در پوستر و آگهی این فیلم نیز برجسته شده، فقط معنای محیط زیستی ندارد. این تصویر حاکی از وضعیت کنونی ایران نیز است.

علاوه بر دلمشغولی‌های بصری و هنری، منیژه حکمت دغدغه‌های اجتماعی نیز دارد و موضوع جوانان و محدودیت‌های اجتماعی در ایران کنونی هم از دیگر مضامینی است که فیلم «بندر بند» به آن می‌پردازد. او همچنین برخی موضوعات سیاسی را لابه‌لای گفت‌وگوی شخصیت‌های داستان مطرح می‌کند.

حکمت کارنامه‌ای پربار در زمینه ساخت آثار اجتماعی دارد. او با نمایش فیلم «زندان زنان»، خود را به عنوان یکی از چهره‌های سینمای اجتماعی ایران شناساند و چندی پیش نیز فیلم «جاده قدیم» را درباره تجاوز جنسی و پیامدهای آن در زندگی فرد ساخت.

این کارگردان همچنین گاهی درباره موضوعات اجتماعی، سیاسی و به ویژه هنری جاری در ایران صریحا موضع‌گیری کرده است.

«امید»، تنها راه همواره

منیژه حکمت درباره «بندر بند» گفته است:

«غریزه شگفت‌انگیز مادرانه که کاراکترهای قبلی فیلم‌هایم به مدد آن سعی می‌کردند از فاجعه‌ای سهمگین در موقعیت‌های بحرانی اجتماعی جلوگیری کنند، مرا به سراغ نسل جوان برد. نسلی که زندگی کردن را خیلی خوب آموخته است اما در اکثر مواقع، امید و آرزوهای آنها برای ادامه زندگی با راه‌های بسته و پل‌های شکسته روبه‌رو است.»

جاده‌های‌ آب‌گرفته و گاه ویران شده، مسیری است که مقابل جوانان امروز ایران قرار گرفته شده است. سختی‌ها و محدودیت‌ها از همان ابتدای جاده مقابل این هنرمندان مسافر قرار دارد.

با این حال، همانطور که کارگردان و همچنین منتقدان درباره این فیلم تاکید کرده‌اند، «امید» در این بحران از دست نمی‌رود و تلاش برای یافتن راه‌های جدید و شاید همواره‌تر همچنان ادامه دارد.

بیشتر بخوانید:

منیژه حکمت: سینمای اجتماعی ایران محکوم شده به فنا