آیا هنوز به واکسن کرونا امیدی هست؟

از ابتدای شیوع کووید-۱۹، استراتژی‌ها و راه‌حل‌های بسیاری برای مقابله با آن پیشنهاد شد. ضدعفونی کردن معابر، قرنطینه فاصله‌گیری اجتماعی، ایمنی جمعی، دارو و در نهایت واکسن، عمده‌ترین راه‌حل‌هایی بود که نهادهای بهداشتی و درمانی و متخصصان برای متوقف کردن چرخه شیوع کرونا طرح کردند.

کرونا یک مسئله است و مسئله نیز راه حل می‌طلبد. راه حل نه تنها باید با نظریه‌های علمی قبلی سازگار باشد بلکه باید درصدی معقول و مطلوب از کارآمدی از خود نشان دهد. برای مثال کشف واکسنی فرضی که فقط دو هفته در فرد ایمنی ایجاد کند، راه حل به درد بخوری نیست.

فرض کنید واکسنی کشف شود که فقط در ۱۰ درصد جمعیت ایمنی ایجاد کند، چنین واکسنی از نظر آماری مطلوب دانشمندان و همچنین نهاد های مسئول بهداشت و درمان نخواهد بود.

تست‌های روزانه با کیت‌های تشخیصی نیز محدودیت‌های عملی خاص خود را دارند. همان ماه‌های نخست شیوع کرونا مقامات بهداشتی جمهوری چک اعلام کردند که حدود ۸۰ درصد از کیت‌های چینی تست کرونا درست کار نمی‌کنند.

درباره کارایی ماسک‌های N95، شیلد محافظ صورت و یا حتی اپلیکیشن‌هایی مثل Symptom Tracker در بریتانیا بحث و حرف و حدیث بسیار است. دانشمندان از داروهای ضدمالاریا گرفته تا داروهای ضدابولا و ضد ایدز و روماتیسم را بررسی کردند، رمدسیویر Remdesivir که قبلاً برای مقابله با ابولا تولید شده بود، کلروکین Chloroquin و یا هیدروکسی‌کلروکین Hydroxychloroquin که برای مقابله با مالاریا به کار گرفته می‌شد و خیلی داروهای دیگر برای ماه‌ها گزینه روی میز بود.

الیور کپلر ویروس‌شناس آلمانی چند ماه پیش گفت که واکسن فوق‌العاده مؤثر در برابر کرونا شاید هیچ وقت ساخته نشود. به باور کپلر واکسن سرخک‌، اوریون، آبله یا فلج اطفال با واکسن کرونا فرق می‌کند. تعریف او از واکسن موفق و مؤثر این بود: واکسنی که از فرد در برابر بیماری کووید-۱۹ محافظت کند، عوارض جانبی جدی نداشته باشد و در عین حال برای همه گروه‌های جمعیتی، شامل کودکان، خردسالان و سالمندان مناسب بوده و همچنین تولید انبوه و سریع آن نیز ممکن باشد.

هسته اصلی حرف کپلر این بود که ما نباید تمام انرژی و وقت و امیدواری خود را روی ساخت واکسن کرونا سرمایه‌گذاری کنیم. دارو هم مهم است در حالی که همه چشم امیدها به کشف واکسن دوخته شده و کمتر کسی از تولید دارو برای مقابله با کرونا صحبت می‌کند.

واکسن به مثابه نظریه

هر چند نظریه را نمی‌توان با راه حل یا استراتژی معادل گرفت، اما بیایید فرض کنیم که پدیده یا مسئله ما کروناست. دو دستورالعمل ایمنی جمعی و واکسن نیز برای مثال دو نظریه (با کمی اغماض در اینجا: راه حل) رقیب هستند که در جدال با یکدیگرند.

نظریه‌های دیگر مانند قرنطینه (شامل انجام تست یا فاصله گیری اجتماعی و ...) و یا دارو نیز وجود دارند که الزاماً رقیب یکدیگر نیستند. برای مثال انجام تست و قرنطینه می‌توانند دو بال یک نظریه واحد باشند. کسانی که تست کرونای آنها مثبت درآمده به قرنطینه فرستاده شوند و با دارو مراحل درمانی را طی کنند.

مسئله: کرونا
نظریه‌های رقیب: ۱. قرنطینه، ۲. فاصله‌گیری اجتماعی، ۳. ایمنی جمعی، ۴. دارو، و در نهایت ۵. واکسن

اما برگردیم به دو نظریه اصلی رقیب یعنی:

A) مصونیت گله‌ای (ایمنی جمعی: Herd immunity)، و
B) واکسن

هر چند که ایمنی جمعی می‌تواند از طریق واکسن ایجاد شود، به عبارت دیگر A می‌تواند نتیجه B باشد اما در اینجا مقصود چیز دیگری است. ایمنی جمعی در اینجا یعنی روشی که بر اساس آن اجازه داده شود مردم آنقدر به ویروس کرونا مبتلا شوند تا این ویروس بیش از این نتواند شیوع پیدا کند. چیزی نظیر راهی که سوئدی‌ها پیش گرفتند و انگلیسی‌ها در همان ماه‌های نخست روی آن حساب کرده بودند؛ نظریه‌ای (در اینجا به راه حل یا استراتژی می‌گوییم نظریه) که جواب نداد و سازمان جهانی بهداشت نیز آن را مردود و غیراخلاقی دانست.

حالا می‌پردازیم به نظریه دوم یعنی واکسن؛ جالب است بدانیم که خود نظریه‌های واکسن مبتنی بر نظریه‌های گوناگون است. مثلاً یک واکسن ممکن است از نوع غیرفعال شده یا تضعیف شده یک ویروس ساخته شود و بدن انسان را وادار به تولید آنتی‌بادی کند یا اینکه از پروتئین (آنتی‌ژن) استفاده کند تا سیستم ایمنی را به واکنش وا دارد.

نظریه دیگری که دانشمندان به عنوان گزینه روی میز بررسی می کنند استفاده از یک ویروس دیگر (مثلاً سرخک) برای تولید واکسن بیماری کووید-۱۹ است (برای مثال این طرح تحقیقاتی دانشمندان انیستیتو پاستور فرانسه).

نظریه‌های دیگر بر پایه واکسن‌های mRNA و DNA هم سویه‌های دیگری از نظریه‌ها هستند که همگی زیر چتر (نظریه واکسن) قرار می‌گیرند. (مثلاً این مقاله درباره دو واکسن RNA-Based را ببینید که به تازگی منتشر شده است).

اگرچه تکنولوژی‌های ساخت واکسن در دهه‌های گذشته به شکل خیره‌کننده‌ای پیشرفت کرده، اما نگاهی به تاریخچه واکسن سرخک در دهه ۶۰ میلادی (برای مطالعه بیشتر) نشان می‌دهد که مراحل ساخت واکسنی مؤثر برای مقابله با یک بیماری، در عمل تا چه حد دشوار و غیرقابل پیش‌بینی است.

در ماه آوریل امسال بیزینس اینسایدر خبری درباره سرمایه‌گذاری و تأمین منابع مالی بیل گیتس به منظور ساخت کارخانه برای هفت شرکت تولید واکسن کرونا منتشر کرد. در این مصاحبه بیل گیتس به نکته جالبی اشاره می‌کند و می‌گوید او این اقدام را در حالی انجام می‌دهد که چه بسا میلیاردها دلار در این پروژه هدر رود. بیل گیتس در این مصاحبه می‌گوید که ما در نهایت مجبور به انتخاب دو شرکت از بین هفت شرکت هستیم، اما در عین حال به تأمین مالی هر هفت شرکت ادامه خواهیم داد. ما زمان را هدر نمی‌دهیم که اول ببینیم کدام واکسن کار می‌کند و حالا که دیدم کار می‌کند تازه برای خط تولید آن کارخانه بسازیم.

تخمین و حذف و ابطال واکسن‌های ناکارآمد، همان چیزی است که واکسن را نه تنها شبیه به یک استراتژی و ابزار حل مسئله، بلکه شبیه به نظریه می‌کند.

در ماه ژوئیه اعلام شد که دو پروژه ساخت واکسن کرونا به مرحله سوم آزمایش بالینی رسیده‌اند. یکی از این دو پروژه دانشگاه آکسفورد بود که با همکاری شرکت بریتانیایی-سوئدی آسترازنکا AstraZeneca انجام می‌شد. دومی هم واکسن شرکت داروسازی سینوواک Sinovac چین بود. در آن زمان اعلام شد که از بین ۱۸۰ پروژه تولید واکسن کرونا، ۳۵ پروژه به مرحله آزمایش رسیده‌اند. با گذشت زمان با حذف و شکست واکسن‌های پیشنهادی، تعداد واکسن‌هایی که به عنوان گزینه نهایی می‌توانند حرفی برای گفتن داشته باشند مدام کمتر و کمتر می‌شوند.

از جمله شرکت‌های پیشتاز در کشف واکسن در حال حاضر می‌توان به شرکت بایون‌تک BioNTech اشاره کرد که با شرکت داروسازی آمریکا، فایزر Pfizer و شرکت چینی فوزون فارما Fosun Pharma همکاری می‌کند. گزینه دیگر واکسن روسی مؤسسه گامالیا Gamaleya است که خیلی جدی گرفته نشده است.

واکنس چینی‌ها محصول همکاری شرکت کان سینو CanSino و مؤسسه بیوتکنولوژی پکن، هنوز در مراحل آزمایش‌های کلینیکی قرار دارند. شرکت آلمانی بیولوژیکا IDT-Biologika هم یکی از بازیگران صحنه کشف واکسن است. با این وجود شرکت آمریکایی مدرنا Moderna یکی از مهم‌ترین گزینه‌های کشف واکسن کرونا محسوب می‌شود.

در این میان آزمایش بالینی واکسن کرونای آکسفورد به دلیل نشانه‌هایی از عوارض و بیماری در یکی از داوطلبان موقتاً متوقف شد و شرکت جانسون و جانسون Johnson & Johnson نیز با وجود آنکه پیشتر اعلام کرده بود واکسن آزمایشی این شرکت اثرات ایمنی فوق‌العاده‌ای را در داوطلبان ایجاد کرده، سرنوشتی شبیه به واکسن آکسفورد پیدا کرده و متوقف شد.

گمانه‌زنی‌ها مبنی بر اینکه واکسن کرونا تا پایان سال جاری میلادی در دسترس خواهد بود، بسیار است. برخی منابع تولید واکسن تا آخر سال را واقع‌بینانه نمی‌دانند و معتقدند تولید واکسن کرونا در خوشبینانه‌ترین حالت در بهار ممکن خواهد شد.