آشنایی عمیق تر با معارف اسلام ناب

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از سایت حوزه نت، برخی تحت تأثیر گرایشی با عنوان هرمنوتیک فلسفی، بر این باورند که اساساً چنین چیزی امکان پذیر نیست و برای فهم هیچ واقعیتی نمی توان از دخالت پیش داوری ها جلوگیری کرد؛ زیرا دخالت این امور امری طبیعی و غیر اختیاری است. این افراد ادعا می کنند که در فهم واقعیت نه تنها اجتناب از پیش داوری ممکن نیست، بلکه بدون دخالت این پیش داوری ها، هرگونه فهمی غیرممکن است؛ و البته به سبب تفاوت همین پیش داوری ها که بطور طبیعی وجود دارند و بطور طبیعی هم اثر می کنند، فهم های افراد با یکدیگر متفاوت اند، بلکه فهم هر فردی نیز پیوسته در حال تغییر و تحول است. این افراد بر همین اساس، نسبیت مطلق فهم و معرفت را نتیجه می گیرند و ادعا می کنند که هیچ فهم ثابتی وجود ندارد و به هیچ عنوان نمی توان مدعی شد که هر واقعیتی را چنان که هست فهمیده ایم.

با پذیرفتن چنین مبنایی، معلوم نیست این مدعیان، واقعیتی به این مهمی و فراگیری را چگونه فهمیده اند؟! علاوه بر این، سخنان آنان نیز به طور یکسان قابل فهم نخواهد بود و هیچکس نمی تواند مقصود واقعی گویندگان این سخن را دریابد. بر همین اساس معلوم نیست تلاش برای بیان و فهماندن این مطالب که به ادعای خودشان قابل فهم نیست به چه منظوری صورت می گیرد؟

بدین ترتیب، این گرایش که مورد نقدهای فراوان نیز قرار گرفته و در جای خود نیازمند بحث گسترده ای است قابل قبول نمی باشد. با این همه اما مناسب است تا به انواع اموری که ممکن است در فهم یک واقعیت دخالت داشته باشند، توجه کرده و نقش هریک را در فهم آن توضیح دهیم تا مشخص شود که آیا دخالت کردن آن امور در فهم یک واقعیت، در اختیار ماست یا خیر، و اگر در اختیار ماست، باید آنها را دخالت دهیم یا باید از دخالت دادن آنها در فهم، جلوگیری کنیم تا از این رهگذرمشخص شود که برای فهم درست اسلام، به عنوان یک واقعیت، چه باید کرد؟

ابتدا ذکر این نکته لازم است که همه فهم های یک فرد نمی تواند متأثر از فهمی دیگر باشد، زیرا فهمی بیرون ازاین مجموعه وجود ندارد. به علاوه، وابستگی هر فهمی به فهمی پیشین مستلزم تسلسل است و اگر چنین بود، هیچ فهمی برای هیچ کسی حاصل نمی شد. از سوی دیگر، ارتباط برخی فهم ها با یکدیگر نیز روشن است و بنابراین، ممکن است برخی از فهم ها تحت تأثیر فهم های دیگر قرار گیرند، همان گونه که ممکن است برخی فهم های ما از گرایش های ما نیز تأثیراتی بپذیرند. به عنوان مثال، دانستن معنای لغت در فهم سخنان گوینده تأثیر می گذارد. همچنین گرایش به فهم مقصود گوینده ما را بر آن می دارد تا برای فهم مقصود او تلاش کنیم و به سخن او توجه کنیم. پس، گرچه هر فهمی بطور مطلق متأثر از پیش داوری نیست، اما بسیاری از فهم های ما می توانند متأثر از دانش ها و گرایش های دیگر ما باشند. خلاصه اینکه، اموری را که در فهم دخالت می کنند می توان پیش زمینه های فهم نامید و آنها را به سه دسته: بایسته، شایسته و نبایسته تقسیم کرد که در این مقال به توضیح آنها پرداخته و توضیح خواهیم داد که توصیه های رهبر معظم انقلاب برای فهم درست دین اسلام بر چه اساسی می باشد.

پیش زمینه های بایسته

مقصود از پیش زمینه های بایسته، دانش ها و گرایش هایی است که هر کسی برای اصل فهم یا فهم صحیح واقعیتی خاص، مانند سخن و کلام شخصی دیگر، به آنها نیاز دارد. برخی از این امور، به منزله ابزار در فرآیند فهم به شمار می آیند که بدون آن ماهرترین افراد نیز قادر به فهم نیستند. این امور را می توان به گیرنده امواج (مانند رادیو یا تلویزیون) تشبیه کرد که بدون آن، امواج موجود در فضا دریافت نمی شوند. علم لغت از این قبیل است. برای مثال، کسی که زبان عربی نمی داند، تا عربی نیاموزد یا آیات قرآن را به زبان دیگری ترجمه نکند نمی تواند معانی آنها را بفهمد.

برخی دیگر از پیش زمینه های بایسته، گرچه در اصل تحقق فهم نقشی ندارند، اما برای فهم صحیح ضروری هستند. به عنوان نمونه، بدون آشنایی با قواعد دستور زبان، اصول حاکم بر محاوره و تفاهم عقلایی (مانند توجه به قرائنی که همراه کلام است یا قرائنی که خارج از جمله است و در فهم درست یک سخن ضروری است) فهم مقصود اصلی گوینده ممکن نیست. مثلا آشنایی با نگرش عرفانی حافظ سبب می شود الفاظی چون ابرو، خال، می، زلف و... در اشعار وی را کنایه از معانی عرفانی بدانیم. همچنین دلیل هایی که نشان می دهند خداوند متعال جسم نیست، از جمله پیش دانسته های بایسته در فهم آیاتی چون «وَ جاءَ رَبُّک وَ الْمَلَک صَفًّا صَفًّا (فجر (89)، آیه 22)؛ پروردگار تو و فرشتگان صف در صف آمدند» و «یدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیدیهِم (فتح (48)، آیه 10)؛ دست خدا بالای دست آنهاست» به شمار می آیند.

پیش زمینه های شایسته

مقصود از پیش زمینه های شایسته برای فهم یک واقعیت، اموری است که به فهم عمیق تر آن واقعیت کمک می کنند. به عنوان مثال، پرسش هایی که دغدغه یافتن پاسخشان را داریم، ما را بر آن می دارند که واقعیت را از منظری خاص مورد توجه قرار دهیم و به حقایق بیشتری دست یابیم. به عنوان نمونه، کسی که به پدیده های جهان از این منظر بنگرد که در صورتی که میان آنها روابط علّی معلولی وجود داشته باشد آنها را کشف کند، می تواند به فهم قوانین طبیعی نیز دست یابد و کسی که به همان پدیده ها از این منظر بنگرد که چنانچه در تکوین آنها تدبیری حکیمانه دخالت داشته باشد آن را درک کند، در همین پدیده ها نشانه های الهی را نیز می یابد. اما کسی که نه دغدغه علمی و تجربی دارد و نه دغدغه الهی و دینی، ممکن است همان پدیده ها را ببیند و به این نکته ها دست نیابد.

پیش زمینه های شایسته در فهم معنای متن نیز ضرورتی ندارند، ولی به استخراج معانی جدیدتر و عمیق تر از متن کمک می کنند. یک نمونه از پیش زمینه های شایسته، پرسش های جدیدی است که مفسّر بر متن عرضه می کند و در دریافت پاسخ، بدون پیش داوری از متن استفاده می کند. به عنوان مثال، با طرح دیدگاه هایی همچون سوسیالیسم، لیبرالیسم، اقتصاد دولتی یا آزاد، اقسام حکومت و مانند آنها می توان دیدگاه اسلام را در این باره جویا شد و با تفسیری روش مند به سراغ متون دینی، مانند قرآن کریم رفت و به پاسخ های مفید دست یافت.

فرآیند مذکور، استنطاق یا به سخن آوردن واقعیت یا متن نامیده می شود. تنوع پرسش ها سبب پیدایش فهم هایی گوناگون می شود که با یکدیگر تنافی ندارند و در صورتی که بر اساس روش درست فهمیده شده باشند، معتبرند. البته لزوماً هر متن یا هر واقعیتی قابلیت پاسخ به هر سؤالی را ندارد، بلکه ویژگی های متن یا واقعیت و نیز پدید آورنده آن و مقاصد او از این جهت متفاوت هستند.

پیش زمینه های نبایسته

مقصود از پیش زمینه های نبایسته آن دسته از دانش ها یا گرایش هایی است که بر متن یا واقعیت تحمیل می شوند. اگر شنونده یا خواننده یک متن تنها به این دلیل که خودش به چیزی باور دارد یا آن را می پسندد، چنین برداشت کند که گوینده نیز همان را قصد کرده، از این نوع پیش زمینه ها استفاده کرده است. به عنوان مثال، ممکن است کسی که با دیگری دشمنی دارد، بدون در نظر گرفتن قرینه های موجود در سخنان او، آنها را بر خلاف ظاهر معنا کند و او را به رأیی ناصواب متهم سازد، یا به جهت آنکه با کسی رابطه ای صمیمی دارد، عیب های او را نبیند، یا اینکه شخصی به سبب تبلیغات منفی، بدون تحقیق کافی درباره کسی یا سخن او، از ابتدا آن را نادرست بداند.

تفاوت این دسته با پیش زمینه های شایسته در آن است که آنها تنها در استنطاق متن یا واقعیت، یعنی در عرضه پرسش ها تأثیر دارند، نه در فهم پاسخ ها، و بدین ترتیب، پاسخ ها بدون دخالت پیش زمینه ها دریافت می شوند، اما در این دسته از پیش زمینه ها، پاسخ ها از پیش تعیین شده اند و بر متن یا واقعیت تحمیل می شوند.

حاصل آنکه، پیش زمینه هایی که در برخی فهم ها تأثیر می گذارند بر سه قسم هستند: اول، پیش زمینه های بایسته؛ که دخالت دادن آنها برای اصل فهم یا فهم صحیح ضروری است؛ دوم، پیش زمینه های شایسته؛ که دخالت دادن آنها در فهم صحیح، ضروری یا ممنوع نیست، ولی برای فهم لایه های عمیق تر و برداشت های جدیدتر مفید هستند؛ و سوم، پیش زمینه های نبایسته؛ که دخالت دادن آنها مانع فهم صحیح است و نباید آنها را در فهم دخالت داد.

با توجه به اقسام پیش زمینه ها و نحوه تأثیر هریک از آنها در فهم، باید گفت: اولا؛ هر فهمی متأثر از پیش زمینه نیست، و ثانیاً؛ تأثیر هیچ یک از پیش زمینه ها خود به خود و غیر اختیاری نیست. به عنوان مثال، ممکن است کسی حتی از پیش زمینه های بایسته نیز استفاده نکند و در نتیجه، چیزی نفهمد یا دچار سوء فهم شود، مانند اینکه کسی بدون در نظر گرفتن قواعد محاوره، برداشتی نادرست از متن داشته باشد. ثالثاً؛ همه اقسام پیش زمینه ها از جهت تأثیر در فهم یکسان نیستند. برخی از آنها برای اصل فهمیدن برخی امور یا فهم درست از آنها، ضروری و لازم هستند، برخی برای فهم بیشتر و عمیق تر به کار می روند، و برخی مانع فهم صحیح هستند.

نحوه برخورد با پیش زمینه های فهم

بر اساس آنچه گفته شد، نحوه برخورد ما با پیش زمینه ها باید متفاوت باشد:

بدون شک، برای فهم درست، باید پیش نیازهای آن را شناسایی کرده و آنها را به دست آوریم. مثلا، فهم درست اسلام نیازمند فراگیری زبان قرآن و دیگر متون اصیل اسلامی، یا دست کم مراجعه به ترجمه ای معتبر از آنهاست. به همین مناسبت، رهبر معظم انقلاب در نامه خود، از جوانان اروپا و آمریکای شمالی می خواهند که اسلام را از طریق منابع اصیل و مآخذ دست اوّل آن بشناسند و با اسلام، از طریق قرآن و زندگی پیامبر بزرگ آن (صلّی الله علیه وآله و سلّم) آشنا شوند.

همچنین شایسته است برای فهم بیشتر و عمیق تر، در امور مختلف دقت کنیم و در مطالعه واقعیت ها در صدد فهم امور مهم تر باشیم. از این رو، برای فهم عمیق تر دین اسلام، باید به فهم تخصصی دین روی آوریم و با قواعد استنباط از متون دینی آشنا شویم. همچنین سعی دستگاه های تبلیغاتی بر ایجاد شکاف میان جوانان و دین اسلام، می تواند خود انگیزه ای برای پی جویی حقیقت این دین باشد و در این تحقیق، آنها را وادارد تا ببینند چرا این دستگاه های عریض و طویل، با صرف بودجه های هنگفت می خواهند دین اسلام را این چنین به آنان معرفی کنند؟! به راستی آنها از اینکه اسلام را به جوانان معرفی کنند چه سودی می برند و آیا دیدگاه اسلام درباره موضوعاتی که این رسانه ها تبلیغ می کنند همان است که آنها می گویند؟ این پرسش ها می تواند به فهم عمیق تر اسلام بیانجامد. اینجاست که رهبری معظم انقلاب می فرمایند: «این چالش از پیش طراحی شده بین اسلام و شما جوانان، اگر چه ناگوار است، امّا می تواند پرسش های جدیدی را در ذهن کنجکاو و جستجوگر شما ایجاد کند. تلاش در جهت یافتن پاسخ این پرسش ها، فرصت مغتنمی را برای کشف حقیقت های نو پیش روی شما قرار می دهد.»

از سوی دیگر، باید در فهم واقعیت ها، از دخالت دادن باورها، نگرش ها و خواسته های شخصی یا القائات دیگران، پرهیز کنیم تا گرفتار تفسیر به رأی و فهم نادرست نشویم. ممکن است چنین پنداشته شود که ما در پدید آمدن برخی از پیش زمینه هایی که نباید در فهم دخالت داد، نقشی نداریم و بدین جهت، این امور بدون اختیار ما در فهم تأثیر می گذارند. اما باید توجه داشت که اولا، پدید آمدن یا تقویت و تضعیف بسیاری از آنها در اختیار ما قرار دارد. به عنوان مثال، می توانیم از حب و بغض های نابجا بپرهیزیم و گرایش های خود را تعدیل کنیم و خود را در معرض تبلیغات مخرّب قرار ندهیم؛ ثانیاً، هرچند برخی از این امور بدون اختیار ما پدید آمده باشند، دخالت دادن آنها در فهم، کاری اختیاری است و هرچند در مواردی دشوار باشد، مانند هر کار اختیاری دیگر، با تمرین می توان بر مشکلات آن غلبه کرد و از آنجا که این کار، مانع فهم درست می شود، کاری ناصواب است و باید از آن پرهیز کرد.

البته برای فهم درست سخنان دیگران، لازم نیست خود را از همه پیش زمینه های نبایسته خالی کنیم، بلکه کافی است آنها را در فهم واقع یا متنی که با آن مواجه هستیم دخالت ندهیم، درست مانند کسی که با داشتن جعبه ابزاری حاوی وسایل متنوع، در برخورد با مشکلی خاص، ابزار متناسب با آن را به کار می برد. آنچه ممکن است موجب بروز مشکل شود، به کارگیری ابزار نامناسب است و نه وجود آن در جعبه ابزار. به عنوان مثال، لازم نیست برای فهم درست، انگیزه های شخصی، انتظارات، و حب و بغض ها نابود شوند، بلکه کافی است در فهم واقع آنها را دخالت ندهیم و تنها به قرینه هایی که ما را در فهم آن واقعیت کمک می کنند توجه کنیم.

پس، بی طرفی در دریافت و فهم واقعیت، و دخالت ندادن امور غیر مرتبط با فهم، کاملا امکان پذیر است. انبوه کتاب هایی که بسیاری از متفکران نگاشته اند و در آن کتاب ها به رغم مخالفت با برخی دیدگاه های دیگران، پیش زمینه های نبایسته خویش را کنار گذاشته و سخنان آنان را بی طرفانه فهم، شرح و سپس نقد کرده اند، گواه روشنی است بر این که این کار امکان پذیر می باشد. برای اثبات این ادعا، می توان به سیره مرحوم استاد مطهری اشاره کرد. ایشان هنگام تدریس فلسفه مارکسیسم، چنان با تبحّر مدعای پیروان این مکتب را توضیح می دادند که موجب شگفتی رهبران مارکسیسم در ایران شده بود. احسان طبری از نظریه پردازان مارکسیسم و عضو آکادمی علوم شوروی در توصیف تدریس شهید مطهری می گوید: «او مارکسیسم را همان گونه که بود و بدون کم و کاست مطرح می کرد و حتی دلایلی را که به ذهن ما نرسیده بود طرح، و سپس در مقام نقد، همه ادله را متزلزل می کرد».

البته این امر نیز واقعیت دارد که بسیاری از افرادی که به قواعد فهم درست توجه ندارند یا در این باره تمرین عملی لازم را انجام ندادند و به دلایل مختلف، انگیزه های دیگری جز فهم واقعیت را دنبال می کنند، ممکن است به سادگی تحت تأثیر القائات فریب کاران قرار گیرند و به همین دلیل، کاملا موجه و معقول است که وقتی انگیزه های فاسد و اغراض ناپاک این رسانه ها بر انسان معلوم شد، از آنها پرهیز کرده و بدین ترتیب، خود را در معرض آسیبِ فریب و انحراف قرار ندهد.

پس، آزاداندیشی مستلزم آن است که سخن را از مأخذ و منبع اصلی اش دریافت کنیم و سخن درست را بدون پیش داوری درباره آن سخن و گوینده اش بپذیریم و تحت تأثیر حجم انبوه تبلیغات و شایعات بی اساس قرار نگیریم. با توجه به آن چه گفته شد، بی طرفی در فهم واقعیت، نه تنها ممکن است بلکه وظیفه معرفتی ماست. بدین ترتیب، برای فهم درست اسلام نیز پرهیز از دخالت هجمه های روانی و تبلیغاتی، که به دست برداشتن از تحقیق روش مند می انجامد، الزامی است. این جاست که رهبر معظم انقلاب می فرمایند: «من اصرار نمی کنم که برداشت من یا هر تلقّی دیگری از اسلام را بپذیرید، بلکه می گویم اجازه ندهید این واقعیت پویا و اثرگذار در دنیای امروز، با اغراض و اهداف آلوده به شما شناسانده شود. اجازه ندهید ریاکارانه، تروریست های تحت استخدام خود را به عنوان نمایندگان اسلام به شما معرفی کنند. من از شما می خواهم اجازه ندهید با چهره پردازی های موهن و سخیف، بین شما و واقعیت، سدّ عاطفی و احساسی ایجاد کنند و امکان داوری بی طرفانه را از شما سلب کنند. امروز که ابزارهای ارتباطاتی، مرزهای جغرافیایی را شکسته است، اجازه ندهید شما را در مرزهای ساختگی و ذهنی محصور کنند.»

به امید آن که جوانان بیدار و حقیقت جوی سراسر گیتی چالشی را که دنیای استکبار با اسلام هراسی ایجاد کرده است، به فرصتی برای فهم دقیق تر و عمیق تر اسلام بدل کرده، با آشنایی عمیق تر با زلال معارف اسلام ناب از منابع اصیل آن، به این دین رهایی بخش بگروند و زمینه را برای ظهور مصلح کل و منجی عالم بشریت عجل الله تعالی فرجه الشریف فراهم کنند؛ ان شاء الله.