فضائل أم المومنین خدیجه (س)/ منابع تاریخی چه گفته‌اند؟

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: متنی که ادامه می‌آید گزارشی تحقیقی – تاریخی است درباره فضایل ام المومنین، بانو خدیجه کبری (س) همسر پیامبر مکرم اسلام (ص) به قلم محمدجواد گودینی.

گودینی، مدرک دکتری زبان و ادبیات عرب از دانشگاه تهران دارد. او پژوهشگر تاریخ اسلام و استاد دانشگاه و نویسنده کتاب‌هایی چون «صعود و سقوط ادبیات سیاسی در عصر بنی‌امیه» (تالیف مشترک با مجتبی زارعی)، «بررسی تحلیلی صلح امام حسن (ع) و آغاز خلافت اموی»، «بررسی و تحلیل زندگی سید حمیری و گزیده اشعارش»، «بررسی، شرح و تحلیل قصیده فرزدق در ستایش امام سجاد (ع)»، «تاملی بر زندگانی و سخنان امام حسن عسگری (ع)»، «چهل حدیث در فضائل حضرت فاطمه زهرا (س)»، «واکاوی زندگانی و سخنان عمربن‌عبدالعزیز» است.

این گزارش به بهانه سالروز ازدواج پیامبر اکرم (ص) و حضرت خدیجه (س) منتشر می شود و مشروح آن در ادامه می آید:

خدیجه دختر خویلد (س) بانویی والا مقام در تاریخ اسلام بود و نقش بی‌بدیلی در گسترش آیین توحید و حمایت از رسول اکرم (ص) ایفا کرد. از دامان پاک این بانوی سترگ جهان بشریت، دختی گرانقدر به نام فاطمه ی زهرا (س) متولد شد که ذریه و نسل خاتم پیامبران (ص) از او (س) جریان یافته است و آن بانوی بزرگوار (س) را می‌توان مادر اهل بیت طاهرین (ع) نامید؛ همانان که پیامبر گرامی اسلام (ص)، بُغض و نفرت آنان (ع) را نفاق نامیده و چنین فرموده است: هر آن کس که ما اهل بیت (ع) را دشمن دارد، او منافق است. (۱) همچنین فرموده است: من در میان شما دو چیز را به یادگار می‌نهم؛ تا زمانی که به آن دو تمسک جویید، هرگز گمراه نخواهید شد؛ کتاب خدا و عترتم [اهل بیتم]. این دو از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در حوض بر من وارد شوند. (۲)

همچنین از رسول خدا (ص) روایت شده است که فرمود: ستارگان، امانی برای اهل آسمان هستند و اهل بیتم (ع) امانی برای امتم به شمار می‌روند. (۳)

در ادامه این نوشتار، به اختصار به فضایل خدیجه دخت خویلد (س) همسر والامقام پیامبر اسلام (ص) و مادر کوثر خواهیم پرداخت.

خدیجه دخت خویلد بن أسد بن عبد العُزّی بن قُصَیّ، پانزده سال پیش از عام الفیل در مکه دیده به جهان گشود. پدرش خویلد بن أسد از اشراف قریش و بزرگان بنی أسد بن عبد العزی (از تیره‌های قریش) بوده و مادرش فاطمة دخت زائدة بن أصم نام داشته است. (۴) پسرعمویش ورقة بن نوفل بن أسد نیز مردی خردمند و برخوردار از دانش و حکمت در روزگار جاهلی بود و از مردان نیک دوران خود به شمار می‌رفت. (۵)

هنگامی که پیامبر گرامی اسلام (ص) به سن ۲۵ سالگی رسید، با خدیجه دخت خویلد (س) ازدواج فرمود؛ خدیجه (س) در آن روزگار بانویی بازرگان بوده و از شرف و دارایی فراوانی برخوردار بود. فضیلت‌های اخلاقی پیامبر اسلام (ص) از جمله راستگویی، امانت داری و حسن خلق آن یگانه روزگار (ص) به خدیجه (س) رسیده بود و از این رو خدیجه (س) به پیامبر خدا (ص) [که در زمان پیش از بعثت آن حضرت را محمد امین «ص» می‌خواندند] پیشنهاد کرد برای تجارت با کاروان تجاری‌اش رهسپار شام شوند. رسول خدا (ص) این پیشنهاد را پذیرفت و خدیجه (س) در این سفر، خادم خویش مَیسَرة را نیز فرستاد و میسره در بازگشت به مکه، شمه‌ای از مکارم اخلاقی و آراستگی رفتاری پیامبر (ص) را برای خدیجه دخت خویلد شرح داد. پس از این جریان، خدیجه (س) که آن هنگام مجرد بوده (۶) و شیفته رفتار والا و اخلاق آسمانی محمد أمین (ص) شده بود، به آن حضرت (ص) پیغام داد: ای پسر عمو، من به شما تمایل یافته‌ام، به دلیل نزدیکی (و خویشاوندی)، شرف و جایگاه شما در میان قوم [قریش] و نیز امانت داری، حسن خلق و راستگویی‌ات. در ادامه پیشنهاد ازدواج از سوی خدیجه (س) به رسول خدا (ص) مطرح شد.

پیامبر اسلام (ص) نیز این جریان را با عموهایش بویژه عموی والاتبارش ابوطالب بن عبدالمطلب طرح نمود و این وصلت خجسته به انجام رسید و خدیجه بانوی بزرگوار تاریخ، به افتخار همسری پیامبر اسلام (ص) نائل آمد؛ پیامبر خدا (ص) نیز که خدیجه (س) را به همسری برگزیده بود، او را دوست می‌داشت و همواره آن بانوی بزرگوار را محترم داشته و تا زمانی که زنده بود، همسر دیگری برنگزید. همه فرزندان پیامبر اسلام (ص) به جز ابراهیم نیز از خدیجه (س) متولد شدند. (۷)

پس از آنکه پیامبر اسلام (ص) در سال چهلم عام الفیل به مقام نبوت نائل آمد و فرشته وحی بر آن بزرگوار (ص) نازل و جهان به نور نبوت خاتم پیامبران (ص) روشن شد، همسرش خدیجه (س) نخستین زنی بود که به رسالت محمد أمین (ص) ایمان آورد و طبق اجماع مورخان، خدیجه دخت خویلد (س) نخستین بانویی است که به آیین اسلام گرویده است. در این باره نسائی (از بزرگان اهل سنت) از مردی به نام عفیف چنین روایت کرده است:

[در ابتدای بعثت پیامبر اسلام] برای تجارت و خرید لباس و عطر برای خانواده‌ام، به شهر مکه آمدم. در مکه نزد عباس بن عبدالمطلب [عموی پیامبر «ص» که از تاجران بزرگ مکه بوده است] رفتم و هنگامی که کنار او نشسته بودم، دیدم جوانی آمد و نگاهش را به آسمان دوخت و روبروی کعبه ایستاد و کمی بعد، نوجوانی را دیدم که سمت راست آن مرد جوان ایستاد و در ادامه بانویی را دیدم که پشت سر آن دو ایستاد. هنگامی که آن مرد جوان به رکوع رفت، آن نوجوان و زن نیز چنین کردند. من گفتم: ای عباس، صحنه شگفت انگیزی و بزرگی است! عباس نیز گفت: آری چنین است. آیا می‌دانی آن مرد کیست؟ پاسخ دادم: خیر. گفت: او محمد بن عبد الله (ص) است. آیا می‌دانی آن نوجوان کیست؟ او علی پسر برادرم است… آیا می‌دانی آن زن کیست؟ او خدیجه دختر خویلد همسر او [پیامبر «ص»] است. برادر زاده‌ام خبر داده که پروردگارش خدای آسمان و زمین است… به خدا سوگند جز این سه تن، کسی را نمی‌شناسم بر روی زمین بر این دین استوار و پایبند باشد. (۸)

آری، خدیجه همسر پیامبر (ص)، نخستین بانوی مسلمان بوده و از جایگاه والایی نزد خدا و پیامبر اسلام (ص) برخوردار بوده و محبوب پیامبر خدا (ص) بوده و رسول خدا (ص) [حتی پس از وفات خدیجه «س»] بسیار از او یاد کرده و زبان به ستایش او گشوده و به نیکی یاد فرموده است. (۹)

از پیامبر گرامی اسلام (ص) چنین روایت شده است: «خَیرُ نِسَاءِ العَالَمِینَ مَریَمُ بِنتُ عِمرانَ وَ آسِیَّةُ بِنتُ مُزاحِمَ وَ خَدِیجَةُ بِنتُ خُویلد وَ فَاطِمَةُ بِنتُ مُحَمَّدٍ «ص». (۱۰) ترجمه روایت چنین است: «بهترین بانوان جهان، مریم دختر عمران، آسیه دختر مزاحم، خدیجة دختر خویلد و فاطمه دختر محمد (ص) هستند.»

«عبدالله بن عباس» نیز که از شاگردان برجسته مکتب وحی به شمار می‌رفت، در این خصوص اظهار داشته است: «أفضَلُ نِسَاءِ أهلِ الجَنَّةِ خَدِیجَةُ بِنتُ خُویلد وَ فَاطِمَةُ بِنتُ مُحَمَّدٍ وَ مَریَمُ بِنتُ عِمرانَ وَ آسِیَّةُ بِنتُ مُزاحِمَ». (۱۱) ترجمه چنین است: «برترین و بالاترین زنان اهل بهشت عبارتند از: خدیجه دخت خویلد، فاطمه دخت محمد «ص»، مریم دخت عمران و آسیه دخت مزاحم.»

همچنین از رسول خدا (ص) روایت است که در تکریم مقام والای همسر باوفایش خدیجه کبری (س) چنین فرمود: او هنگامی به من ایمان آورد که مردم مرا تکذیب می‌کردند و ثروتش را در راه من [و گسترش آیین اسلام و حمایت از مظلومان و تهیدستان از میان تازه مسلمانان بویژه در زمان حضور بنی هاشم در شِعب أبی طالب] صرف نمود؛ در حالی که مردم از من دریغ می‌کردند. (۱۲)

سرانجام این بانوی گرانقدر و والامقام (س) که عمر خویش را صرف خدمت به محبوبترین خلق خدا و أشرف پیامبران الهی (ص) و دفاع از حقانیت اسلام و رواج آیین الهی و نفی شرک و بت پرستی کرد و مادر دخت گرامی پیامبر اسلام (ص) یعنی حضرت فاطمه زهرا (س) بوده است، در حالی که ۶۴ سال و چند ماه از عمرش می‌گذشت، در مکه وفات یافت. (۱۳)

ابوطالب عموی گرامی پیامبر خدا (ص) و خدیجه بنت خویلد (س) با فاصله‌ای کوتاه، سه سال پیش از هجرت به یثرب (مدینة الرسول) و حدود هشت ماه پس از خروج از شِعب أبی طالب وفات کردند. پیامبر اکرم (ص) این سال را که طی آن دو تن از نزدیک ترین و عزیزترین افراد خانواده اش را از دست داد، عام الحزن (سال اندوه) نامید. (۱۴)

خدیجه کبری (س) از برترین و نامدارترین بانوان جهان اسلام به شمار رفته و در راه گسترش آیین توحید، فداکاری بسیاری از خویش آشکار کرد و نخستین زنی است که دین اسلام را پذیرفت. نسل پیامبر اسلام (ص) نیز از طریق این بانوی والا مقام (س) جریان داشته و مادر فرزندان پیامبر اسلام (ص) به استثنای ابراهیم بوده است. فضیلت‌های این بانوی برجسته و پاک سیرت فراتر از آن است که در قالب کلمات بگنجد. خدیجه (س) از برترین بانوان جهان محسوب می‌شود و الگویی نیکو برای همه زنان در سراسر گیتی به شمار می‌رود.

پی‌نوشت‌ها

۱. فضل آل البیت (ع)، ص ۵۲

۲. إحیاء المیت بفضائل أهل البیت (ع)، ص ۱۶

۳. همان، ص ۲۳

۴. فی فضائل أمهات المؤمنین، ص ۲۲

۵. خدیجة أم المؤمنین، ص ۳۳

۶. به گواهی تاریخ، خدیجه دختر خویلد (س) پیش از ازدواج با رسول خدا (ص) دو مرتبه ازدواج کرده بود. یک بار با ابوهالة بن زرارة وصلت نمود که حاصل این ازدواج، تولد پسرانی به نام هالة و هند بوده است. این ازدواج دیری نپایید و ابوهالة وفات کرد. در ادامه، خدیجه دختر خویلد (س) با مردی به نام عتیق بن عائذ مخزومی ازدواج کرد که از او نیز صاحب دختری به نام هند شد. (ر.ک: خدیجة أم المؤمنین «س»، ص ۳۵- ۳۳)

۷. حیاة أم المؤمنین خدیجة، ص ۵۱- ۵۰؛ نام مادر ابراهیم بن رسول الله (ص)، ماریة قبطیة بوده است.

۸. خصائص أمیر المؤمنین (ص)، ص ۲۷

۹. فی فضائل أمهات المؤمنین، ص ۲۴

۱۰. اعلام الوری لأعلام الهدی، ج۱ ص ۱۵۶؛ در روایت مشابه دیگر أنس بن مالک از رسول خدا (ص) چنین نقل کرده است: از میان زنان جهانیان [در فضیلت و برتری]، چهار تن تو را کافی است: مریم دختر عمران و خدیجه دختر خویلد و فاطمة دختر محمد (ص) و آسیه همسر فرعون. (ر.ک: الثغور الباسمة فی فضائل السیدة فاطمة، ص ۷۰)

۱۱. چهل حدیث در فضائل حضرت زهرا (س)، ص ۱۲

۱۲. أخبار الدول و آثار الأول، ج۱ص ۲۶۴ (فی فضائل خدیجة أم المؤمنین رضی الله عنها)

۱۳. همان

۱۴. خدیجه مادر کوثر است، ص ۱۳۰؛ ابوطالب بن عبدالمطلب عموی پیامبر اسلام (ص) که او را سید البطحاء، شیخ قریش و رئیس مکه می‌نامیدند، نیز در همان سال وفات خدیجه (س) در سن بالای ۸۰ سالگی رحلت کرد و پیامبر خدا (ص) را با کوهی از مشکلات تنها گذارد. در ادامه خداوند زمینه هجرت پیامبر (ص) و مسلمانان را به مدینه فراهم کرد و با این هجرت مبارک، فصل نوینی در تاریخ اسلام گشوده شد. (ر.ک: دیوان أبی طالب عم النبی «ص»، ص ۹)

فهرست منابع

۱- تونجی، محمد، دیوان أبی طالب عم النبی (ص)، بیروت، دار الکتاب العربی ۱۹۹۴

۲- سیوطی، جلال الدین، إحیاء المیت بفضائل أهل البیت (ع)، دار المدینة المنورة ۱۴۲۰ ق

۳- ____، ____، الثقور الباسمة فی فضائل السیدة فاطمة (س)، دبی، دائرة الشؤون الاسلامیة ۲۰۱۱

۴- شلبی، محمود، حیاة أم المؤمنین خدیجة، بیروت، دار الجیل ۱۹۹۲

۵- طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، اعلام الوری لأعلام الهدی، بیروت، دار المعرفة ۱۹۷۹

۶- عزیزیان، محمود، خدیجه مادر کوثر است، انتشارات مهر امیر المومنین (ع) ۱۳۹۵

۷- قرمانی، أحمد بن یوسف، أخبار الدول و آثار الأول، عالم الکتاب ۱۹۹۲

۸- گودینی، محمد جواد، چهل حدیث در فضائل حضرت زهرا (س)، تهران، انتشارات نظری ۱۳۹۷

۹- محمد عمر، عبدالمنعم، خدیجة أم المؤمنین، الهیئة المصریة العامة للکتاب ۱۹۹۴

۱۰- مقریزی، أحمد بن علی، فضل آل البیت (ع)، دار الاعتصام ۱۹۷۲

۱۱- نسائی، أحمد بن شعیب، خصائص أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (ع)، دار الکتاب العربی ۱۹۸۷

۱۲- یاسمین، شذی، فی فضائل أمهات المؤمنین، کویت، مبرة الآل و الأصحاب ۲۰۰۵