عدالت گستری اصلی‌ترین و محوری‌ترین اصل شکل‌گیری دولت اسلامی است

به گزارش خبرگزاری مهر، یکصد و هفتمین جلسه گروه علمی فلسفه سیاسی مجمع عالی حکمت اسلامی با موضوع ادلّه ضرورت تشکیل دولت از منظر فلسفه سیاسی اسلامی به صورت مجازی برگزار شد.

در ابتدای جلسه حجت الاسلام والمسلمین نجف لک‌زایی مدیر گروه فلسفه سیاسی مجمع عالی حکمت اسلامی با توجه به محور اول از محورهای هشت گانه بحث دولت از منظر فلسفه سیاسی اسلامی، یعنی ادله ضرورت تشکیل دولت از منظر فلسفه سیاسی، عدالت را محوری ترین دلیل در شکل گیری دولت بیان کرد و با بررسی دیدگاه برخی از فلاسفه سیاسی اسلامی، عدالت گستری را اصلی ترین و محوری ترین اصل بر شکل گیری دولت بیان کرد که این دلیل به نوعی تفاوت ادله فلسفه سیاسی و فلسفه سیاسی غیر اسلامی را بیان می‌دارد.

در ادامه جلسه سایر اعضای گروه نقطه نظرات خود در خصوص ادله ضرورت تشکیل دولت بیان کردند. حجت الاسلام احمدرضا یزدانی مقدم طی سخنانی گفت: در آثار فارابی دیده می‌شود که هم به حکومت ضروری و هم به حکومت فاضله توجه دارد، حکومت ضروری یعنی همان حکومتی که براساس اقتضائات اولیه زندگی اجتماعی انسان شکل می‌گیرد، اما انسان برای رشد و کمال علاوه بر حکومت ضروری به حکمت فاضله هم نیاز دارد، لذا بر اساس اندیشه فارابی حکومت ضروری به تنهایی کفایت نمی‌کند بلکه باید دولت فاضله شکل بگیرد. البته قبل از فارابی ارسطو و افلاطون هم به این بحث پرداخته اند ضمن اینکه آگوستین هم به این بحث اشاره دارد.

وی افزود: علامه طباطبایی در بحثی تحلیل عقلی تاریخی از زندگی اجتماعی انسان ارائه می‌دهد که همه انسان فرزندان یک زن و مرد هستند (آدم و حوا)، که تشکیل خانواده می‌دهند و همین بحث تشکیل خانواده مبتنی است بر بحث استخدام که انسان‌ها برای رسیدن به کمال ناگزیر هستند دیگر مخلوقات را به استخدام خود در آورد. انسان از علوم عملی و اعتباری و از جمله این علوم قریحه استخدام است که برای سیر استکمالی خود همه امور را می‌خواهند به استخدام خود بگیرند، لذا بخاطر قریحه استخدام است که موجودات و انسان‌های دیگر را به استخدام می‌گیرند. ابن سینا و فارابی هم همین را می‌گویند که انسان‌ها برای بر آورده شدن نیازهای خود به دنبال جامعه و روند شکل گیری آن می‌روند لذا به دنبال حکومت ضروری هستند و در همین مسیر و به دنبال استکمال به دنبال حکومت فاضله هستند.

حجت الاسلام غلامرضا بهروزی لک هم طی سخنانی اظهار کرد: در بحث ادله ضرورت دولت، شکل گیری و جایگاه آن گرچه مناسب است با رویکرد حکمت متعالیه به بحث بپردازیم و رویکرد فیلسوفان سیاسی را مورد توجه قرار دهیم، اما با گذشت بیش از ۴۰ سال از پیروزی انقلاب اسلامی، و پرورش جمعی از نخبگان جدید، بهتر است این مجموعه که آشنایی به ابعاد مختلف فلسفه سیاسی دارند به عنوان کارشناسان فلسفه سیاسی که با آسیب‌ها و چالش‌های دولت و حکومت هم آشنا هستند، هم آرای فیلسوفان سیاسی را گزارش و مطرح و همچنین آرای خودمان را نیز بیان کنیم.

حجت الاسلام محمد حسین طالبی دیگر سخنران نشست بود که گفت: در خصوص ضرورت تشکیل حکومت، اگر ضرورت بر اساس عدالت باشد، عدالت را باید تعریف و واکاوی کنیم؛ یعنی هر ذی حق را به حق خود برسانیم، این می‌شود تعریف عدالت. بنابراین هدف از تشکیل حکومت این است که همه انسان‌ها به حقوق خود برسند، البته برخی حقوق شخصی است مثل ازدواج، خوردن، آشامیدن، خرید و فروش، که اما وظیفه اصلی احقاق حقوق شخصی بر عهده خود افراد است، اما دولت می‌توانند به افراد برای این حقوق شخصی کمک کنند و موانع تحقق آن را برطرف سازند. برخی از حقوق هم حقوق گروهی است که گروهی از مردم و شهروندان مشمول آن حق هستند مثل حق امنیت، بهداشت و … در اینجا دولت باید برای این حقوق ورود کند.

وی افزود: به نظر هدف از تشکیل دولت تحقق و دفاع از حق‌های گروهی است و دولت باید حقوق گروهی که بخشی از حقوق عامه است را تأمین کند، و تحقق حقوق عامه هم هدف شکل گیری دولت است و هم وظیفه دولت. حقوق عامه هم حقوق گروهی است و هم برطرف کردن موانع تحقق حقوق شخصی. بحث توجه به حقوق بسیار مهم است لذا امام سجاد علیه السلام می‌فرماید انسان به گونه‌ای زندگی می‌کند که همه زندگی اش همراه با حق است.

شریف لک‌زایی هم طی سخنانی تصریح کرد: مهم‌ترین بحث و دلیل ضرورت تشکیل دولت بحث نظم است، اگر نظم باشد امنیت بسط می‌یابد، عدالت گسترش پیدا می‌کند و بسط تعلیم و تربیت هم در جامعه خواهد بود، و این در واقع جمع بندی بحث حضرت امام و سایر فلاسفه نسبت به دلایل ضرورت شکل گیری دولت است. علامه طباطبایی بحث امنیت را فطری می‌داند و نیاز به آن را فطری می‌داند و مرحوم نائینی هم حفظ نظام داخلی، منع از تعدّی و تجاوز، جلوگیری از استبدادورزی، بسط عدالت و جلوگیری از تجاوز دشمنان خارجی را از کار ویژه‌های دولت می‌داند. البته برای حضرت امام خمینی بسط عدالت ضرورت بیشتری دارد، گرچه امام در کشف الاسرار از باب نظم به ضرورت دولت می‌پردازد.

حجت الاسلام مهدی امیدی هم بیان کرد: در خصوص ادله ضرورت تشکیل دولت می‌توان گفت از حیث اجتماعی و مسائلی که در اجتماع اتفاق می‌افتد بحث دولت ضرورت پیدا می‌کند. لذا دلیل و مشکل اصلی که ضرورت شکل گیری دولت را می‌رساند از منظر تباینات اجتماعی است، چرا که افراد بخاطر حقوق اجتماعی متفاوت و تمایلات اجتماعی متفاوت، باید برای آن حل تدبیری کرد که بحث ضرورت شکل گیری دولت مورد توجه قرار می‌گیرد لذا به جهت تحقق حقوق اجتماعی و عدالت اجتماعی بحث تشکیل دولت ضرورت پیدا می‌کند، عدالت در بحث اجتماع و حقوق اجتماعی جایگاه محوری دارد.

وی افزود: اگر روی محور عدالت متمرکز شویم نتایج خوبی به دست خواهیم آورد، لذا جناب خواجه نصیرالدین طوسی هم بر همین بحث عدالت متمرکز شده است و ضروریات جامعه را بر اساس عدالت می‌سنجد. جناب خواجه نصیر وقتی می‌خواهد به بحث سیاست بپردازد، آن را با عدالت همراه می‌کند و عدالت را تدبیر جامعه می‌داند. لذا بحث عدالت بسیار مهم و محوری است، اما اینکه عدالت را از کجا به دست آوریم بحث مهمی است.

حجت الاسلام محمد علی سوادی هم طی سخنانی بیان کرد: در خصوص بحث ضرورت حکومت، شاید ادله ضرورت مشخص است لذا باید به مشکلات و چالش‌های دولت و حکومت در این سال‌ها پرداخته شود. در خصوص بحث حق می‌توان گفت حق را باید بر اساس منابع معرفتی مورد توجه دارد تا عدالت بر اساس حق شکل گیرد، و تحقق و شکل گیری همه چیز در جامعه باید بر اساس عدالت باشد مگر آنکه شرایط غیر از آن را اقتضا کند.

علیرضا صدرا هم گفت: اجتماعات همه جا نظام و نظام سیاسی دارند، و نظام‌های سیاسی همه دولت دارند و این جز لوازم است، لذا دولت یک امر عمومی است، حتی در دوران بسیار گذشته هم بحث دولت مطرح بوده چون امور عمومی داشتند و هر کجا که امور عمومی باشد، باید دولت شکل بگیرد. انسان باید با اراده، تفکر و تدبر بحث تشکیل دولت را پیگیری داشته باشد و این بحث پیگیری تشکیل دولت ارادی و اختیاری است. اما در خصوص عدالت باید گفت این وظیفه رهبران جامعه است. رهبر، امام و هادی جامعه است و دولت و حکومت حتماً نیاز به امام، رهبر و ریاست دارد.

وی افزود: خواجه نصیر به جای کلمه رهبر، مدیر و ریاست را مطرح می‌کند، لذا در هر دوره مدیریت امور عمومی نیاز به متولی، رهبر و ریاست دارد که کار ویژه اصلی دولت مدیریت است، اما کارکرد دولت امنیت عام است و تا امنیت نباشد، عدالت معنا ندارد، بعد از امنیت نظم است، دولت باید تنظیم امور را بر عهده داشته باشد، دولت باید کارآمدی جامعه را بالا ببرد و ارتقا دهد، ضمن اینکه عدالت را باید گسترش دهد و هم موانع آزادی را برطرف کند، دولت کمال ایجاد می‌کند، سعادت ایجاد می‌کند (دولت محصل سعادت است) تأمین سعادت بر عهده دولت است، کرامت را دولت را به وجود می‌آورد، اینها یک منظومه از اموری است که کارکرد دولت است ولی کارویژه اصلی دولت مدیریت است و کارکرد آن این اموری است که بخشی از آن ذکر شد.

حجت الاسلام نجف لک‌زایی در پایان این جلسه طی سخنانی گفت: خواجه نصیر الدین طوسی نیز به بحث ضرورت دولت پرداخته است لذا در کتاب اخلاق ناصری از ص ۲۴۷ تا ۲۵۲ به بحث ضرورت دولت اختصاص یافته و خواجه به آن پرداخته است. خواجه معتقد است شکل گیری دولت ضروری است برای تأمین خیرات عامه و مشترک، و خیرات عامه و مشترک را جناب خواجه عدالت، درستی، امنیت، سلامت (بهداشت)، عفاف، لطف و محبت، دوستی و … بیان می‌دارد. (ص ۳۰۱)

خواجه معتقد است در مقابل خیرات عامه و مشترک، شرور عامه قرار دارد و آن را بیان می‌کند. شرور عامه عبارت است از: خوف بود و اضطراب و تنازع (جنگ) و جور (ظلم) و حرص و عنف و غدر و خیانت و مسخرگی و غیبت و مانند آن (ص ۳۰۱) که به نظر جناب خواجه دولت باید شرور عامه را بر طرف کند و خیرات عامه و مشترک را محقق سازد و فراهم آورد. از وظایف دولت است که باید خیرات عامه را گسترش دهد و شرور عامه را دفع کند. پس یکی از ابزارهای اشائه خیرات عامه و ازالت شرور عامه ایجاد و تشکیل دولت است. از نگاه قرآن نسبت به ضرورت تشکیل دولت به بحث امنیت پرداخته شده است و براساس دیدگاه قرآن برای تحقق امنیت دو تا عنصر باید وجود داشته باشد: ۱. ایمان. ۲.پ رهیز از ظلم.