تفاوت‌های مذهبی طبیعی است/ ضرورت فراگیری اخلاق گفت‌وگو و مخالفت

به گزارش خبرنگار مهر، نشست «اخلاق مخالفت گمشده بحث وحدت» با سخنرانی حجت‌الاسلام دکتر سید حسن اسلامی اردکانی و دبیری محمد آسیابانی یکشنبه ۱۱ آبان ۱۳۹۹ در سرای اهل قلمِ مؤسسه خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

حجت‌الاسلام اسلامی اردکانی در این نشست با اشاره به مقاله‌ای که در این زمینه اخلاق مخالفت در گفت‌وگو منتشر کرده است، گفت: هنگام سخن از همگرایی می‌کنیم باید واقعیت‌ها را نیز دید. در این موضوع دو مسأله بسیار مهم خود را نشان می‌دهد: سیاست کتمان و پنهان‌کاری و سیاست انکار. هنگامی که سخن از اختلافات دینی مطرح می‌شود اجازه نمی‌دهیم اختلافات دیده شود و هنگامی که این سخن‌ها پراکنده شدند آن‌ها را انکار می‌کنیم اما در دنیای امروز که روز به روز فضاها شفاف‌تر می‌شوند راه به جایی نمی‌بریم.

وی سپس به چهار نکته میان‌دینی اشاره کرد و گفت: نکته اول اینکه ما واقعیتی به نام اختلافات گسترده میان‌دینی داریم و این اختلافات بسیار زیاد هستند و نتیجه همان تفکیر است. دوم اینکه اختلافات به صورت نگران‌کننده درآمده است و به تبعات و پیامدها نمی‌توانیم پایبند باشیم گاهی این اختلافات به خشونت کشیده می‌شود. سوم اینکه امکان برطرف شدن این اختلافات در کوتاه‌مدت وجود ندارد و نکته پایانی بعضی از دینداران هویت خود را در استمرار این اختلافات می‌بینند و این مسأله بسیار دردناک است.

این پژوهشگر ادامه داد: این چهار نکته باعث شده در فضای گفت‌وگوی دینی و میان‌دینی بی‌اخلاقی رواج پیدا کند. آنچه نگران‌کننده است این است که این بی‌اخلاقی مشروعیت پیدا می‌کند. بی‌اخلاقی و بی‌اخلاقی نهادینه شده در فضای دینی به دو شکل خود را نشان می‌دهد: نخست اینکه مؤمنان به یکدیگر دشنام ندهند و در روایات بسیار داریم که به مؤمن توهین نشود. ولی هرکسی که مؤمن نیست. شکل دوم بی‌اخلاقی‌ای که ما می‌گوئیم این است که غیبت بد است اما اگر مصلحت مهمی وجود داشته باشد می‌تواند به این عمل زشت روی آورد.

اردکانی افزود: پیروزی با گناه با سنت دینی ما در تعارض است کسی که با گناه پیروز شده در واقع شکست خورده است. ما باید واقعیتی به نام اختلافات مذهبی را به رسمیت می‌شناسیم و در دل اختلافات فرهنگی مخالفت کردن، باید اخلاق را بیاموزیم. قاعده طلایی در این زمینه وجود دارد که هرگاه خواستیم به این مسأله اقدام کنیم به این نکته بیندیشیم که آیا می‌پسندیم که این اقدام علیه ما صورت گیرد.

وی سپس به ۱۰ فرمان اخلاقی اشاره کرد و گفت: ۱۰ فرمان اخلاقی وجود دارد که اگر به آن پایبند باشیم می‌توانیم در گفت‌وگوهایمان تأثیرگذار باشیم. او این ۱۰ فرمان را به شرح زیر بیان کرد:

یک: بکوشیم تصویر درست از اندیشه مخالفان به دست بدهیم که اگر این کار را انجام ندهیم به لحاظ اخلاقی خطاست و به لحاظ علمی نیز ناکارآمد است.

دوم: در تمام رفتارها و سخنان نوشتار اصلی مبنی بر صحت را رعایت کنید، اگر سخنی از کسی شنیدید کمال صحت و درستی را بینید.

سوم: بر یکدیگر نام‌های زشت به کار نبرید. برچسب نزنید و بدنامی نکنید. همچنین تحقیر و مسخره‌کردن نیز جایز نیست.

چهارم: یکدیگر را قالب‌بندی نکنید. ذهن ما به این مسأله عادت دارد که آدم‌ها را قالب‌بندی کنیم. ابراهیم بن موسی الشاطبی که در قرن هشتم می‌زیسته در کتاب «الموافقات» بر این باور بوده است که در زمانه‌ای زندگی می‌کنیم که اگر هر حرفی بزنیم آن را در یک قالب می‌گنجانند.

پنجم: یاد بگیریم استوار و دانسته سخن بگوییم و مستند و مستدل کلام‌مان را مطرح کنیم و هرچه می‌گوئیم در فضای عمومی مستند باشد زیرا بسیاری از حرف‌هایی که از اهل سنت می‌شنویم بی‌پایه و بی‌اساس است.

ششم: متون کهن را به سود منافع مذهبی و فقهی تغییر ندهیم و آن را دستکاری نکنیم. تصحیح متون افزون بر دستکاری‌شدن است. برخی از متونی که اکنون تصحیح و منتشر می‌شود به گونه‌ای است که نمی‌توان به آن استناد کرد.

هفتم: در گفت‌وگوی میان‌دینی و اخلاق مخالفت باید به منابعی استناد کنیم که دو طرف آن را قبول داشته باشند و این مسأله را در بحث‌های میان‌دینی فراموش نکنیم.

هشتم: در گفت‌وگو به میزانی که اهمیت دارد و ما هیجان‌زده می‌شویم به پای معتقدات خشمگین نشویم زیرا همه این‌ها مغایر اخلاق گفت‌وگو و مخالفت است که باید در این مسأله دلایل قوی داشته باشیم نه اینکه رگ گردن‌مان قوی‌تر باشد. انسان توانمند آرام سخن می‌گوید و برای دفاع از حقیقت پا بر روی اخلاقیات نمی‌گذارد.

نهم: هرگاه خطا کردیم و خطای ما آشکار شد نگران نباشیم و تصور نکنیم که حقیقتی از بین رفته است ما می‌توانیم قدرتمندانه سخن بگوییم بی‌آنکه چیزی را از کف بدهیم. نباید اشتباهی را با اشتباه دیگر جبران کنیم و باید حق را بپذیریم.

دهم: فحاشی و بد دهنی نکنیم. زبان ما روز به روز آلوده‌تر می‌شود و تحقیر کردن جز اخلاق اسلامی نیست.

وی در پایان گفت: اختلاف در گفت‌وگو زاده ستیزه‌گویی و حق‌ستیزی است اما بنیاد دین‌ورزی اخلاقیات است. زیرا پیام و هدف پیامبر ساختن یک جامعه اخلاقی است و ما باید در گفت‌وگوهایمان بیشتر تجدید نظر کنیم. برخی با این اختلافات می‌خواهند آسیب برسانند و برخی می‌گویند هرچه شقاق بیشتر باشد بیشتر می‌توانیم بر دین‌مان استوار باشیم.

آسیابانی نیز در این نشست گفت: فرق اصیل اسلامی اشتراکاتشان بسیار بیشتر از اختلافات است و اختلافات هم بیشتر در حوزه مباحث کلامی است که از طریق گفت‌وگو قابل حل است. اما گفت‌وگو آدابی دارد که متأسفانه فراموش شده است.

وی افزود: ادب و اخلاق گفت‌وگو یکی از موضوعات مهمی است که دانشمندان علوم انسانی در عصر مدرن آن را مورد توجه قرار داده و درباره‌اش نظریه پردازی کرده‌اند. در اندیشه اسلامی نیز در مناظرات قرآنی و همچنین سیره ائمه معصومین (ع) نیز می‌توان مفاهیم و ایده‌های گفت‌وگوی اصیل و ناب را دریافت که متأسفانه چندان توجهی به آن نشده و کتاب‌ها و پژوهش‌های انجام گرفته درباره این موضوع به تعداد انگشتان یک دست هم نمی‌رسد.

آسیابانی ادامه داد: میخائیل باختین در کتاب «مسائل بوطیقای داستایفسکی» از ایده‌ای به نام کارناوال سخن به میان آورده است. به باور او گفت‌وگو یک فضای کارناوالی می‌خواهد که همه در یک سطح برابر باشند و همه طرف‌ها بدانند که حقیقت متکثر است و طرف مقابل گفت‌وگو نیز از آن برخوردار. آقای دکتر اردکانی در سخن خود از طبیعی بودن اختلافات و تفاوت‌ها سخن گفتند. ما اگر اخلاق و آداب گفت‌وگو به معنای واقعی کلمه را بلد باشیم، همین تفاوت‌ها و اختلاف‌ها عاملی برای رشد و تکامل خواهد شد.