مکرون، آبِ گل‌‌آلودِ اردوغان و ماهی‌گیریِ خامنه‌ای

علاوه بر بحران همه‌گیر کرونا و پیامدهای بهداشتی، اقتصادی و اجتماعی‌اش، فرانسه درگیر یکی از شدیدترین بحران‌های امنیتی خود در ارتباط با تروریسم است.

حمله‌های سریالی این روزها به دفتر پیشین شارلی ابدو، یک مدرسه و دو کلیسا در شهرهای مختلف، از پاریس تا جنوب کشور، موجب شده که هشدارهای امنیتی به سطح بالایی افزایش یابد.

در خارج از مرزهای فرانسه هم دفاتر دیپلماتیک این کشور با تهدیدهای امنیتی مواجه‌ شده‌اند. در همان روز پنج‌شنبه که به یک کلیسا در شهر نیس حمله شد، کنسولگری فرانسه در شهر جده عربستان سعودی نیز مورد حمله قرار گرفت.

در این شرایط، سیاستمداران فرانسوی در داخل کشور در تکاپو هستند تا با تصویب قوانین جدید یا بازبینی قوانین پیشین، راه‌کارهایی را برای پیشگیری از چنین بحرانی در نظر بگیرند.

این بحران برای فرانسه، مثل دیگر کشورهای غربی و استرالیا، اول از همه با مسئله مهاجرت پیوند خورده است.

بیشتر در این باره:

اسلامگرایی در کشور لائیک‌ها؛ در مدارس فرانسه چه خبر است؟

اما این بحران امنیتی، ابعاد سیاسی و اقتصادی بین‌المللی نیز یافته و پس از اظهارات تند و چندین باره رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه علیه امانوئل مکرون همتای فرانسوی‌اش در هفته‌های اخیر، برخی کشورهای اسلامی یکی پس از دیگری، زنجیره‌ای از اعتراضات را علیه فرانسه تشکیل دادند.

خبرگزاری‌ها و تلویزیون‌ها تصاویری از مکرون را در دستان معترضان مخابره می‌کنند که لگدمال شده، یا به صورت «شیطان» درآمده و یا در حال سوختن است؛ در کشورهای جنوب شرق و جنوب آسیا مثل اندونزی و بنگلادش و هند و پاکستان و نیز افغانستان، در خاورمیانه مثل لبنان و ایران و همچنین ترکیه که در همسایگی خاورمیانه قرار دارد و حتی در کشورهای آفریقایی مثل لیبی و مالی.

در این تظاهرات و تجمع‌های اعتراضی برخی فریاد می‌زنند که «ما همه سرباز محمد» هستیم. این تهدید ظاهرا «نظامی» گرچه به همین شکل از سوی رهبران کشورهای اسلامی بیان نشده، اما آنان نیز کم و بیش با رجب طیب اردوغان همصدا شده‌اند و انتقادهایی را متوجه نوع برخورد مکرون با بحران جاری در فرانسه دانسته‌اند.

شاید عجیب بود، اما حتی جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا نیز غیرمستقیم از فرانسه انتقاد کرد و گفت که آزادی بیان «بدون مرز» نیست و نباید به «شیوه خودسرانه یا بی‌فایده» به برخی گروه‌های مذهبی حمله کرد.

کارزار ناموفق تحریم کالاهای فرانسوی

همزمان با این اعتراضات، کارزاری نیز در برخی کشورها برای تحریم کالاهای فرانسوی به راه افتاد، از ترکیه و هند تا کشوری مثل کویت که رفتاری محافظه‌کارانه‌تر دارد.

با این حال، بایکوت کالاهای فرانسوی در کشورهای اسلامی، آن طور که گروه‌های تندرو خواهان آن بودند، اتفاق نیفتاد.

با وجود محدودیت‌های ارتباطی و پیامدهای مالی بحران کنونی کرونا، حفظ روابط اقتصادی، به اولویتی اساسی نه فقط برای فرانسه بلکه برای همه کشورها تبدیل شده است.

ضمن آنکه در این مورد خاص، دولت‌ها می‌دانند که هر نوع تحریمی با واکنش متقابل فرانسه مواجه خواهد شد، به همین دلیل دولت‌ها از کارزاری که روزهای اخیر و بیشتر در شبکه‌های اجتماعی شکل گرفت، حمایت نکردند.

کالاهای تحریم شده بیشتر اجناس خوراکی را شامل می‌شد که در فروشگاه‌های مواد غذایی، محل رجوع روزانه مردم، در دسترس است.

فرانسه با کشورهای اسلامی خاورمیانه ارتباطات اقتصادی نسبتاً نزدیکی دارد و این ارتباطات، در سال‌های اخیر، به ویژه با کشورهای حاشیه خلیج فارس افزایش یافته است.

مثلاً تراز مالی تجارت فرانسه با قطر در طول پنج سال، در فاصله سال ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۹، ۷۴ درصد افزایش یافته و به ۹۸ میلیون یورو در سال رسیده است.

تجارت فرانسه با مصر نیز وضعیت مشابهی دارد. میزان صادرات محصولات غذایی از فرانسه به مصر در سال ۲۰۱۹ نسبت به پنج سال گذشته‌اش، ۶۱ درصد افزایش داشته و به ۳۱۶ میلیون یورو در سال رسیده است. این رقم، فرانسه را پس از هلند و بریتانیا به سومین صادرکننده اروپایی به مصر تبدیل کرده است.

بیشتر در این باره:

آيا لائيسیته فرانسوی مشوق اسلام‌هراسی است؟

همچنین در مورد ترکیه، گرچه فرانسه در فهرست کشورهای صادرکننده به ترکیه جایگاه سیزدهم را دارد، اما روابط اقتصادی پاریس و آنکارا در سال‌های اخیر در زمینه‌های رشد داشته و مثلا میزان صادرات غلات از فرانسه به ترکیه در سال گذشته میلادی ۸۵ درصد افزایش یافت.

کشورهای اسلامی بیشتر خواهان محصولات گوشتی، غلات و لبنیات فرانسه‌اند؛ حتی زمانی که برجام به ایران اجازه داده بود که میزان واردات خود از فرانسه را دو برابر کند، رییس منطقه نرماندی فرانسه که منطقه‌ای پررونق در زمینه دامداری و کشاورزی است، جداگانه به تهران و برخی دیگر شهرهای ایران سفر کرد.

همچنین بحران آب در خاورمیانه، موجب شده که برخی از کشورهای این منطقه بخشی از نیاز آب آشامیدنی خود را نیز از فرانسه تأمین کنند.

کشورهای اسلامی حتی مشتری دائمی مشروبات الکلی فرانسه نیز هستند. کشورهایی مثل مصر و ترکیه به ویژه برای مصارف بخش توریسم خود نیازمند این نوع مشروبات تولید فرانسه‌اند.

مثلاً صادرات مشروبات الکلی فرانسه به ترکیه در سال گذشته دو برابر شد و به ویژه شامپانی‌ فرانسوی طرفداران خاص خود را در ترکیه پیدا کرده است. همچنین مصر در وهله اول برای تأمین شراب خود به فرانسه مراجعه می‌کند. پس از فرانسه، ایتالیا دومین کشور صادرکننده شراب به مصر است.

در مقایسه با کشورهای خاورمیانه، نوع و میزان تجارت فرانسه با کشورهای اسلامی آفریقا به دلیل پیشینه تاریخی و زبان مشترک، بسیار متفاوت است و در سطحی بسیار بالاتر قرار دارد.

به عنوان نمونه، فرانسه اولین کشور تأمین‌کننده مواد غذایی سنگال است. همچنین در کشورهایی مثل تونس و مراکش فروشگاه‌های زنجیره‌ای محصولات غذایی فرانسوی شعبه‌های بسیاری دارند.

انتخاب حساب‌شده شبکه الجزیره از سوی مکرون

در چنین شرایطی، امانوئل مکرون تصمیم گرفت تا در گفت‌وگویی اختصاصی با شبکه تلویزیونی خبری الجزیره مستقیماً کشورهای اسلامی، از رهبران تا مردم معترض را خطاب قرار دهد.

این گفت‌وگو فردای روز حمله به کلیسای نیس صورت گرفت که سه کشته برجای گذاشت؛ نه فقط فرانسوی‌ها بلکه حتی بسیاری از خارجی‌تباران مسلمان نیز در فرانسه از این حمله و اساساً افزایش چنین حملاتی شدیداً نگرانند.

انتخاب شبکه الجزیره هم با وجود شبکه‌های عربی‌زبانی دیگری که به ویژه در غرب از جمله در خود فرانسه وجود دارد، بدون دلیل نبود.

قطر که شبکه الجزیره متعلق به آن است، علاوه بر ارتباط نزدیک به کشورهای غربی، با جبهه نسبتاً ضدغرب جهان اسلام از دولت‌هایی نظیر مالزی و ایران و ترکیه گرفته تا گروه‌های اسلامی در پاکستان، افغانستان، فلسطین و مصر روابط نزدیک دارد.

مسلماً در میان مخاطبان شبکه الجزیره، کسانی که رئیس‌جمهور فرانسه در این شرایط مایل بود صدایش را بشنوند بیشترند.

مکرون در وهله اول قصد داشت برای آنان توضیح دهد که علاوه بر اهمیت اصل آزادی بیان در فرانسه، مطبوعات و رسانه‌های این کشور برخلاف تقریباً همه کشورهای اسلامی، تحت کنترل دولت نیست.

این اظهارات مکرون در حالی است که شاید هنوز بسیاری از مسلمانان کشورهای اسلامی ندانند که مثلاً نشریه‌ای مثل نشریه شارلی ابدو اساساً یک نشریه دولتی نیست و هر هفته نیز مطالب و کاریکاتورهای انتقادی تندی علیه شخص رئیس‌جمهور و سیاست‌های دولتی منتشر می‌کند.

همچنین بسیاری شاید تصور می‌کنند یا قصد دارد این تصور را جا بیاندازند که مثلاً شارلی ابدو فقط با دین اسلام «عناد» دارد و فقط کاریکاتورهای پیامبر این دین را منتشر می‌کند.

بنابراین مکرون تلاش کرد برای مخاطبان مسلمان خود این جدایی میان دولت و رسانه‌ها در فرانسه را توضیح دهد و در عین حال اضافه کند که احساسات آنان در مقابل انتشار کاریکاتورهای پیامبر اسلام تاحدودی قابل فهم است.

در قرائت رایج از اسلام، هرگونه تجسم یا به تصویر درآوردن پیامبر این دین ممنوع است.

با این وجود، رئیس‌جمهور فرانسه ضمن تلاش برای آرام کردن خشم معترضان، بالافاصله تأکید کرد که هیچ چیزی توجیه‌کننده خشونت نیست.

اعتراض مکرون به تحریف سخنانش

امانوئل مکرون همچنین در گفت‌وگو با الجزیره از تحریف سخنانش در کشورهای اسلامی که حتی «گاهی از سوی رهبران سیاسی و مذهبی» این کشورها صورت گرفته، انتقاد داشت.

به طور قطع می‌توان گفت اکثریت مطلق کسانی که به اظهارات روزهای اخیر مکرون یا حتی کاریکاتورهای شارلی ابدو معترضند، دقیقا نمی‌دانند به چه چیزی معترضند.

بسیاری می‌گویند که این جمله مکرون که گفته بود «اسلام در بحران است» موجب خشم مسلمانان شده است، اما تأکید رئیس جمهور فرانسه که بر وجود «بحرانی» در اسلام که از سوی گروه‌های افراطی ایجاد شده، نه تنها کامل منتقل نشد، بلکه اساساً حرف جدیدی نیست و پیشتر بارها حتی از سوی اندیشمندان مسلمان بیان شده است.

در کل، آنچه مکرون در هفته‌های اخیر گفت، مربوط به وضعیت افراط‌گرایی در چارچوب مرزهای فرانسه است و اصلاً آن ادعایی که برخی از رهبران کشورهای اسلامی درباره دشمنی فرانسه با اسلام مطرح می‌کنند، در میان نیست.

سانسور و اطلاع‌رسانی دولتی در این کشورها، به همراه تابو بودن بحث درباره کشیدن تصویر پیامبر در این کشورها، موجب ایجاد فضایی ناسالم، یکطرفه و قابل هدایت از سوی گروه‌ها و دولت‌های افراطی شده است.

اهداف غیرمذهبی ایران و ترکیه

حتی در برخی از کشورها، از جمله در ایران، کسانی به انتشار ترجمه‌هایی به کلی جعلی از اظهارات امانوئل مکرون در شبکه‌های اجتماعی پرداختند و تلاش کردند از خلأ اطلاع‌رسانی در این کشورها سوءاستفاده کنند.

گرچه محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران «حمله تروریستی» نیس را محکوم کرد، اما مقام‌های جمهوری اسلامی به طور جدی سربریده شدن معلم فرانسوی را محکوم نکردند.

مقام‌های جمهوری اسلامی در عوض کوشیدند با متهم کردن دولت فرانسه به «اسلام‌ستیزی» توجه افکار عمومی داخل را به موضوعی دیگر جلب کنند.

اوج این تلاش‌ها برای تحریف واقعیت، پیام علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی به جوانان فرانسوی بود که از آنان خواست از مکرون بپرسند: «چرا تردید در هولوکاست جرم است؟ و اگر کسی چیزی در این‌باره نوشت باید به زندان برود، اما اهانت به پیامبر آزاد است؟»

امانوئل مکرون در گفت‌وگو با الجزیره به این پیام خامنه‌ای واکنشی نشان نداد، اما تلاش کرد به اظهارات تند اردوغان پاسخ دهد.

فرانسه به خوبی می‌داند که تحریک مسلمانان از سوی رهبری ترکیه در هفته‌های اخیر اصلاً انگیزه‌های مذهبی و دفاع از اسلام نداشته است.

اردوغان موقعیت کنونی را بهترین فرصت برای تحت فشار قرار دادن فرانسه در جبهه‌های مختلف در نظر گرفت و در این راستا اقدام کرد.

اکنون ترکیه در پرونده‌های بحران لیبی، بحران پناهجویان، بحران اکتشاف انرژی در شرق مدیرانه و بحران قره‌باغ به مخالف اصلی فرانسه تبدیل شده است.

همچنین به طور کلی از زمانی که اردوغان با عدم انجام اصلاحات مورد نظر اتحادیه اروپا، بخت آنکارا را برای عضویت در این اتحادیه به کلی از بین برد، اختلافات و حتی خصومت رهبری ترکیه با اتحادیه اروپا افزایش یافته است.

به همین دلیل است که مکرون در گفت‌وگو با الجزیره از اردوغان خواست که از تنش‌زایی در روابط ترکیه با اتحادیه اروپا یا دست‌کم در روابطش با متحدان ناتو، که هنوز ترکیه عضو آن است، دست بکشد.