تحقق تاب‌آوری شهرها در مواجهه با بحرانها نیازمند ایجاد زیرساختها

تاب‌آوری مفهوم جدیدی در طراحی شهری است که رویکرد اصلی آن طراحی با آسیب‌پذیری کمتر و انعطاف‌پذیری بیشتر برای شهرها در برابر تنش‌ها و حوادث است.

به طور کلی، شهرهای تاب آور( resilient cities) توانایی مقاومت در مقابل انواع بحران های احتمالی از جمله فجایع طبیعی مانند تغییر یکباره شرایط اقلیمی، زلزله، سیل و بحران های اقتصادی شدید ملی و جهانی مانند کمبود منابع انرژی، آبی و غذایی را دارند.

مفهوم تاب‌آوری برای نخستین بار در سال ۱۹۷۳ توسط شخصی به نام هولینگ مطرح شد. مطابق تعاریف او، تاب‌آوری معیاری از توانایی سیستم برای جذب تغییرات است در حالی که هنوز مقاومت قبلی وجود دارد.

سازمان جهانی کلانشهرهای جهان با عنوان متروپلیس، تاب‌آوری را به عنوان ظرفیت افراد، جوامع، نهادها، مشاغل و سیستم‌های یک شهر برای تحمل تنش‌ها و شوک‌ها، انطباق با آنها و در عین حال تداوم رشد پایدار تعریف می‌کند.

از اینرو در ساخت و ساز شهری مقوله تاب‌آوری ایجاب می‌کند که با نگاه همه جانبه به شهر،  به درک درستی از سیستم‌ها، ناکارآمدی‌ها و خطرهای احتمالی دست یافت، چون تنها با تقویت ساختار شهری و درک بهتر شوک‎‌ها است که یک شهر می‌تواند مسیر توسعه و رفاه شهروندان را فراهم آورد.

با توجه به اینکه جمعیت شهرنشین در سال‌های اخیر در جوامع مختلف رو به افزایش بوده و شهرنشینی به میزان قابل‌توجهی با منابع انسانی، فعالیت‌های اقتصادی و مصرف منابع مرتبط است، بنابراین تراکم در این جوامع به لحاظ اندازه، تنوع جمعیتی و پیچیدگی، می‌تواند باعث آسیب‌پذیری بالا نسبت به حوادث مختلف و بلایای طبیعی شود.

تنش‌های شهری به اعتقاد کارشناسان در یک نگاه کلی به ۲ نوع تنش‌های بلند مدت و تنش‌های حاد تقسیم بندی می‌شوند.

بروز بحران‌هایی مانند شیوع ویروس کرونا که همه کشورها را درگیر خود کرده، اهمیت پرداختن به شهرهای تاب‌آور در عصر امروز که عده‌ای بحران‌های جدیدی مانند جنگ‌های بیولوژیکی را در آن محتمل می‌دانند، دوچندان کرده است.

به گفته کارشناسان میزگرد ایرنا اصفهان، برنامه‌ریزی صحیح، اقتصاد کارآمد، بازطراحی برنامه‌ریزی‌های حوزه شهری، آینده‌نگری، مدیریت واحد، رفع معضلات شهری مانند حمل و نقل عمومی، خدمات اداری و تحول در روش زندگی و فرهنگ جامعه عوامل ریشه‌ای در راستای داشتن شهرهای تاب‌آور است.

به تاکید آنان همه عوامل اقتصادی، فرهنگی، شهری و اجتماعی به صورت پیوسته و وابسته به یکدیگر زمینه‌های ایجاد شهرهای ‌تاب‌آور را مهیا می‌کنند.

کاهش مخاطرات، مسائل زیرساختی، سازه‌ای، محیط زیستی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ابعاد و مولفه‌های پیشنهادی تاب‌آوری شهرها هستند. 

اما عنصر دیگری به نام برنامه‌ریزی و قوانین حاکم بر شهر و اجتماع نیز در داشتن شهرهای تاب‌آور دخیل است.

خبرگزاری جمهوری اسلامی استان اصفهان در همین ارتباط میزگردی با عنوان "ضرورت ایجاد شهرهای تاب‌آور در مواجهه با بحرانهای نظیر کرونا" با حضور علی زنگی آبادی دانشیار برنامه ریزی شهری و مدیر گروه پژوهش برنامه‌ریزی و GIS دانشگاه اصفهان، مرتضی پدریان استاد جامعه شناسی دانشگاه اصفهان و شهرام معینی استاد دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان برگزار کرد.

ضرورت برنامه ریزی اساسی برای ایجاد شهرهای تاب‌آور   

دانشیار برنامه ریزی شهری و مدیر گروه پژوهشی، برنامه‌ریزی و GIS دانشگاه اصفهان در این میزگرد ایرنا گفت: ابعاد مختلف اقتصادی، کالبدی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و سایر و معضلاتی نظیر حمل و نقل عمومی، خدمات اجتماعی، امور مسکن، اجاره منزل و مغازه، بیکاری، قیمت‌های افسار گسیخته و سایر موارد مربوط به کرونا در کشور به صورت وحشتناکی مردم را درگیر خود کرده است.

علی زنگی آبادی افزود: حوزه مدیریت جامعه ما هنوز باور نکرده است که در مقابل بحران‌هایی که در کشور ایجاد می‌شود مسوولیت جدی‌تری دارد و سطح مدیریت خود را در کف تنظیم کرده نسبت به جامعه پزشکی اقدام شایسته و درخور نشده و سرمایه‌های عظیم جامعه پزشکی کشور با مشکل جدی روبروست.

وی نسبت که به سخنان خوش‌بینانه معینی استاد دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان مخالفت کرد معتقد است در شرایط شیوع کرونا در جهان، زمان مناسبی برای آزمون و خطا نیست و نباید مسوولان به این همه‌گیری ویروس کرونا خوش‌بین باشند.

این استاد دانشگاه در خصوص آمار فوتی های کرونا در کشور  یادآور شد: آمارهای واقعی بیش از این ارقام است و نیز براساس نسبت جمعیت کشورهای ایران و چین، تلفات کرونا در ایران به طور سرانه بیش از ۱۳۰ برابر است.

زنگی آبادی با انتقاد از اینکه هزینه‌های تامین ماسک یک خانواده چهار نفری ماهانه ۳۰۰ هزار تومان است که برخی خانوارها در تامین آن ناتوان هستند بر ضرورت برنامه ریزی کلان کشوری برای رسیدگی به همه امور مربوط در مواجهه و مقابله با کرونا  تاکید کرد.

وی با اشاره به کاهش شدید ازدواج و موالید در دوران شیوع ویروس کرونا یادآور شد: مدیریت بحران و تاب‌آوری شهری باید قبل، حین و پس از کرونا در همه ابعاد پیش‌بینی شده و برای آن برنامه‌ریزی اصولی شود.

دانشیار برنامه ریزی شهری در ارائه پیشنهادهایی برای بهبود شرایط زندگی و تاب‌آوری شهری در دوران کرونا خاطرنشان کرد: در این راستا باید تغییر و تحولاتی در حوزه کالبدی، اقتصادی اجتماعی  و همه حوزه های شهری ایجاد شود و در امور مذهبی و اعتقادی تغییراتی صورت بگیرد که باعث ضرر به غیر نشود.

وی از بی‌رغبت شدن دانشجویان و دانش‌آموزان نسبت به درس و تحصیل و آموزش‌گریزی انتقاد شدید کرد و گفت: تعاملات مکانی باید تغییر کند و تغییرات مثبتی در روندهای آموزشی و اقتصادی انجام شود.

باز طراحی برنامه‌ریزی‌های شهری با هدف تاب‌آوری در بحران‌ها 

زنگی آبادی در پاسخ به سوال خبرنگار ایرنا درخصوص راهکارها و پیشنهادهای موجود برای داشتن شهری تاب‌آور در مواقع بحران ادامه داد: در حوزه طراحی شهری باید ورودی و خروجی شهرها به صورت کنترل‌گر طراحی شود تا در مواقع مورد نیاز بتوان به خوبی ورودی و خروجی شهرها را بررسی و مانند شرایط کرونا از خروج شهروندان و یا ورود مسافران ممانعت کرد.

وی تاکیدکرد: طراحی شهرها باید دانش‌محور بوده و طراحی هر شهر باید از پیوست مدیریت بحران در زمینه اجتماعی، بهداشتی، پزشکی، سیستم حمل و نقل عمومی و سایر موارد موردنیاز برخوردار باشد.

این استاد دانشگاه همچنین بر بازتعریف خدمات اداری و سازمان در کشور تاکید کرد و افزود: ۹۰ درصد امور اداری و سازمان ما می‌تواند از راه دور و الکترونیکی صورت بگیرد.

وی بیان کرد: یکی از مشکلات ما در طراحی شهری که امروزه باید انجام شود در ارائه راه حل است بنابراین باید دستورالعمل‌ها را متخصصیان مربوط به هر حوزه تدوین کنند.

زنگی آبادی از حواشی بیشتر از متن در شرایط کرونایی کشور ابراز ناخشنودی کرد و گفت: نظام بهداشتی فعلی باید بازتعریف اساسی شود.

وی ادامه داد: در زمان حاضر بهداشت و درمان ما پاسخگوی شرایط عادی نیز نیست چه برسد به شرایط بحرانی شیوع ویروس کرونا در شهرهای کشور که بیمارستان‌ها و مراکز درمانی را با مشکل مواجه کرده است.

شهرها در برابر بحرانها تاب آوری ندارند

این استاد برنامه‌ریزی شهری اضافه کرد: باید مراکز درمانی وبیمارستان به میزان کافی ساخته شود و موارد و مسائل علمی توسعه یابد تا شهرهایی تاب‌آور در برابر بحران داشته باشیم.

وی با بیان اینکه باید بازتعریف مناسبی در هزینه‌کَردها صورت بگیرد پیشنهادکرد: بودجه‌های برخی حوزه‌ها در شرایط کنونی جامعه و شیوع کرونا باید صرف حوزه بهداشت و درمان شود.

زنگی آبادی بر اصلاح حقوق کادر درمان نیز تاکیدکرد و اظهارداشت: متاسفانه اولویت‌بندی در هزینه‌ها وجود ندارد.

این استاد دانشگاه همچنین یادآور شد: برای بهبود شرایط و تاب‌آوری در شهرها باید نظام توزیع کالا و خدمات اصلاح شود.

تغییر سبک زندگی متناسب با شهرهای ‌تاب‌آور 

استاد جامعه شناسی دانشگاه اصفهان در میزگرد "ضرورت ایجاد شهرهای تاب‌آور در مواقع بحرانها و عصر کرونا" گفت: علم تاکنون در رابطه و در مقابله با ویروس کرونا زانو زده و شکست خورده است و در عمل نتوانست آن را مغلوب سازد.

مرتضی پدریان با اشاره به اینکه برخی از اندیشمندان و جامعه‌شناسان شرایط امروز جهان را پیش‌بینی کرده بودند، افزود: تافلر پیش‌بینی کرده بود که جهان در هزاره دوم شاهد بیماری‌های زیادی خواهد بود.

وی ادامه داد: طرح‌های زیادی در زمینه زیست اجتماعی در حین و پس از کرونا پیشنهاد شد اما موفق نشدیم این تفکرها را در حوزه دانشگاه جا بیندازیم.

این جامعه شناس بیان کرد: به دلیل اینکه جامعه کنونی تحت تاثیر شدید شرایط و فضای ژنتیکی قرار گرفته است بنابراین باید روش و سبک زندگی خود را تغییر دهیم.

وی همچنین در واکنش به نگاه خوش‌بینانه معینی استاد دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان به شیوع کرونا در جهان و غیر بحرانی دانستن شرایط کنونی جهان، وضعیت شیوع کرونا در شرایط فعلی را در حد فاجعه و نه در حد بحران دانست و اظهارداشت: کنش‌های عاطفی و زیست اجتماعی ما درحال کاهش و نظام خانواده به شدت مورد تغییر و تحول قرار گرفته است.

پدریان خاطرنشان کرد: درحالی که دانشمندان کنش‌های عاطفی و هوش هیجانی را نقطه عطف زندگی جوامع می‌دانند اما این فاصله‌ها و کاهش ارتباطات در شرایط کرونا، موجب تغییر و کم شدن روابط عاطفی افراد خانواده و اقوام شده است.

وی تاکید کرد: این کنش‌های عاطفی و زیست اجتماعی باید برای مواقع بحرانی مانند شیوع کرونا بازتعریف شود.

این استاد دانشگاه در پاسخ به خبرنگار ایرنا که درباره میزان پایداری این آسیب در پساکرونا مطرح شد گفت: مسائل، آسیب‌ها، درگیری‌ها و وسواس‌هایی که زمان شیوع ویروس کرونا در نظام خانوادگی افراد جامعه ایجاد می‌شود موجب تنش‌های بسیار در حوزه خانواده شده و ممکن است این وسواس‌ها و رفتارها به پساکرونا نیز ادامه یابد.

وی در دست نبودن آمار دقیق از میزان ابتلا و فوتی کرونا در کشور را دارای دو کارکرد مثبت و منفی دانست و تصریح کرد: کاهش میزان ترس در اجتماع کارکرد مثبت و روبه رو نشدن افراد جامعه با واقعیت‌ها و ایجاد امنیت روانی کاذب که موجب گسترش بیشتر بیماری خواهد شد از کارکردهای منفی نبود آمار صحیح است.

پدریان همچنین از نبود هماهنگی میان مسوولان مربوط به حوزه کرونا و حاکمیت و دست پنهان انتقاد کرد.

وی افزود: هنگامی یک شهر تاب‌آور خواهد بود که با وجود تمام مشکلات و فشارهایی که بر آن است مقاومت کرده و بتواند با آن مقابله کند.

ساختارهای اقتصادی و اجتماعی برای ایجاد شهرهای تاب‌آور مهیا نیست

این جامعه شناس بیان کرد: ساختارهای اقتصادی و اجتماعی مورد نیاز برای شکل‌گیری شهرهای تاب‌آور در کشور مهیا نیست.

وی از وجود فقر در جامعه گلایه کرد و گفت: هنگامی که بخش قابل توجهی از افراد جامعه در خط فقر و زیر آن قرار دارند نمی‌توانند بدن خود را تقویت و در برابر بیماری مقاومت کنند بنابراین در شرایط اقتصادی نامناسب، اجتماع تاب‌آور و در نتیجه شهرهای تاب‌آور محقق نخواهد شد.

پدریان یکی دیگر از دلایل عدم تحقق شهرهای تاب‌آور را ساختار فرهنگی موجود دانست و بیان کرد: ما به دلیل فقر فرهنگی در جامعه به شدت تحت تاثیر هنجارفرستان تقدیرگرا یعنی افراد دارای نگاه تقدیرگرایانه به رخدادها و بحران‌ها هستیم.

وی با اشاره به اینکه برخی از این افراد عنوان می‌کنند اگر قرار است با گرسنگی بمیریم بگذار با کرونا بمیریم بیان کرد: این ساختارهای فرهنگی و فکری باید اصلاح و تاثیرات مثبت بر شرایط فعلی ایجاد شود.

مرکز فرماندهی کرونا در راستای مدیریت یکپارچه تشکیل شود

این استاد دانشگاه همچنین با اشاره به افزایش حاشیه‌نشینی افراد جامعه به دلیل وجود مشکلات اقتصادی نامناسب گفت: برای پیشگیری از فاجعه کرونا باید ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی دستخوش تغییرات شود و تا هنگامی که این اتفاق رخ ندهد نمی‌توان دستاوردهای خوبی در حوزه پیشگیری دست یافت.

وی وجود یک مدیریت واحد در زمینه کرونا در کشور را ضروری دانست و پیشنهاد داد: یک مرکز فرماندهی کرونا ایجاد شود و همه جامعه و نهادها از آن تبعیت کنند تا بتوان به صورت یکپارچه اوضاع را مدیریت کرد.

پدریان افزود: متاسفانه سرمایه اجتماعی مسوولان ما به صفر رسیده است.

مدیریت بحران و آینده‌نگری پیش از وقوع آن پیش‌بینی شود

همچنین استاد دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان در این میزگرد  ایرنا افزود: جهان در طول دهه‌های مختلف شاهد بحران‌های زیادی بود و اکنون نیز کشور ایران بحران‌های اقتصادی زیادی دارد اما باید به این نکته توجه داشت که تفکر بشر بارها در موقعیت‌های مختلف وقوع بحران جدیدی است اما پس از گذر از آن متوجه شده که آن شرایط، شرایط بحرانی نبوده است.

بشر برای اولین با ویروس مانند کرونا مواجه شد 

شهرام معینی بحران‌ها را ذات زندگی بشر برشمرد و افزود: اکنون که جهان برای اولین بار با ویروسی مانند کرونا مواجه شده در ابتدا آن را بحران تلقی می‌کند و در بسیاری موارد نیز بشر نتوانسته با پدیده‌های این چنینی مقابله و آن را حل کند.

وی با اشاره به اینکه هدف جامعه در مسیر بهینه‌سازی زندگی، هموار ساختن آن است، ادامه داد: جوامع باید همواره مقداری از رفاه امروز خود را برای آینده و مواقع بحرانی صرف کنند.

این اقتصاددان پیش‌بینی و آینده‌نگری برای زمان بحران، پیش از وقوع آن را الزامی دانست و بیان کرد: در زمان بحران با خلاقیت، سعی و خطا باید برای رفع مشکل و بحران تلاش کرد.

وی اشتباهات حین بحران را امری طبیعی ذکر و تصریح کرد: هر بحران جدیدی، اطلاعاتی در اختیار ما قرار می‌دهد تا متوجه شویم پیش از این یک سری موارد خطر را مدنظر نگرفته‌ایم و پس از هر بحران ممکن است تلاش‌های بیش از حدی برای پیش‌بینی آینده صورت پذیرد.

معینی معتقد است شیوع ویروس کرونا در جهان بحران و یک اتفاق و خاص و مهم که جهان نتواند با آن مقابله کند نیست ولی یک هشدار جدی برای بشر است.

داشتن شهرهای تاب‌آور نیازمند اقتصادی کارآمد است

وی در جواب این سووال که ایراد اساسی اکنون جامعه  در مواجهه با کرونا چیست اظهارداشت: مشکل اصلی جامعه ما نبود قدرت، مسوولیت‌ و پاسخگویی واحد است و در نهایت مسوول موفقیت یا شکست یک بخش واحد نیست.

استاد دانشکده علوم اداری و اقتصاد دانشگاه اصفهان گفت: به لحاظ اقتصادی برای داشتن شهرهای تاب‌آور کارهای خوب زیادی می‌توان انجام داد اما انجام همه این امور نیازمند پول و بودجه است و برای انجام هریک از این کارهای موثر باید از انجام یک کار خوب دیگر صرف نظر کرد.

وی تاکیدکرد: در شرایط کرونایی موجود شاید تعطیلی کسب و کارها مرگ و میر و میزان ابتلا را کاهش می‌داد اما بحران‌های اقتصادی و اجتماعی بسیاری را به همراه داشت.

معینی پرداخت حق بیمه بیشتر در مواقع غیربحرانی را برای ذخیره شاغلان در روزهای بحرانی همانند شیوع کرونا پیشنهاد و خاطرنشان کرد: در چنین شرایطی حتی با تعطیلی کسب و کارها نیز مردم جامعه می‌توانند امرار معاش کرده و از دولت حقوق دریافت کنند.

وی یکی از ایرادهای بشر امروز را نزدیک‌بینی آنان برشمرد و ادامه داد: انسان‌ها در زمان‌های غیربحرانی تمایل به پیش‌بینی و آینده‌نگری در زمان‌های بحرانی ندارند.

این استاد دانشگاه دستورالعمل‌های اجباری را برای مقابله با کرونا و اجبار مردم به رعایت موارد مختلف چندان موثر ندانست و افزود: اما در برخی موارد چاره‌ای جز اجرای همین دستورالعمل‌های اجباری و برخوردهای تحکم‌آمیز نمی‌ماند.

وی پیشنهاد کرد از این پس در زمینه صدور مجوزهای پدافند غیرعامل طرح‌های ساختمانی، عمرانی و شهرسازی باید موارد بیولوژیکی نیز لحاظ شود.

معینی در ارائه پیشنهادهایی برای افزایش تاب‌آوری شهرها تصریح کرد: ارائه انواع بیمه‌ها، پرداخت وام به افراد ، قوانین و دستورالعمل‌های لازم الاجرا، بزرگ سازی اقتصاد، متنوع سازی اقتصادی، اجتماعی، پزشکی و فرهنگی جامعه و اجرای سیاست‌های پولی- مالی انبساطی از جمله مالیات بردرآمد از راهکارهای افزایش تاب‌آوری شهرها در شرایط بحرانی است.

وی در واکنش به سخنان زنگی آبادی استاد برنامه‌ریزی شهری مبنی بر حل نشدن مشکلات کشور گفت: اگر تحریم‌ها علیه ایران رفع شود می توان به جذب سرمایه‌گذاری خارجی و فروش نفت پرداخت و آنگاه مشکلات بتدریج برطرف خواهد شد.

برآیند صحبت های کارشناسان این است که داشتن مدیریت واحد، ارتقا و تحول ساختارهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، پیش‌بینی و برنامه‌ریزی مناسب همراه با در نظر گرفتن پیوست مدیریت بحران، هماهنگی مسوولان و حاکمیت، تغییر سبک زندگی، تحولات حوزه اعتقادی، بازتعریف خدمات اداری و دستورالعمل‌ها می‌تواند در ایجاد شهرهای تاب‌آور برای مواقع بحران و فاجعه موثر باشد.  

این کارشناسان تدوین تهیه طرح های علمی جامع برای ایجاد شهرهای تاب آور در حوزهای اجتماعی ، اقتصادی، بهداشتی و درمانی، حمل و نقل و بسیاری دیگر از زیرساختهای شهری و روستایی برای ارایه خدمات رسانی بدون دغدغه و مهمتر مقابله با هرگونه تهدید و بحران مانند کرونا را اجتناب ناپذیر دانستند.

ویروس کرونا ۲۰۱۹ (COVID-۱۹) که نخستین بار در ووهان چین شناسایی شد، در نهایت به بیشتر کشورها از جمله ایران سرایت کرد و سازمان بهداشت جهانی را برآن داشت تا وضعیت فوق‌العاده اعلام کند.

بنابر آمار رسمی حدود ۶۵۰ هزار نفر تاکنون در کشور به ویروس کرونا مبتلا شدند که از این میان بیش از  ۵۰۰ هزار نفر بهبود یافتند و بیش از ۳۸ هزار نفر فوت کردند.