شیخ خلیفه بن‌سلمان؛ سازنده بحرین مدرن

شیخ خلیفه بن‌سلمان آل‌خلیفه، نخست‌وزیر بحرین و عموی پادشاه این کشور، اگر روز چهارشنبه از دنیا نمی‌رفت، باید چند روز دیگر ۸۵ سالگی خود را جشن می‌گرفت.

او با نزدیک به نیم قرن نخست‌وزیری بدون وقفه، طولانی‌ترین دوران در اختیار داشتن این مقام را در میان همه کشورهای دنیا به نام خود به ثبت رساند.

در اختیار داشتن طولانی مدت دومین مقام کشور، از شیخ خلیفه بن‌سلمان چهره‌ای بانفوذ در میان سیاستمداران کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس ساخت.

بر اساس اعلام خبرگزاری رسمی بحرین، شیخ خلیفه بن‌سلمان آل‌خلیفه در «مایو کلینیک»، بیمارستان معروفی در راچستر در ایالت مینه‌سوتای آمریکا درگذشت و پیکر او پس از بازگرداندن به بحرین طی مراسمی محدود، به دلیل شیوع کرونا، به خاک سپرده خواهد شد.

با درگذشت نخست‌وزیر بحرین، یک هفته عزای عمومی در این کشور اعلام شد و چندین رهبر کشورهای عربی پیام‌های تسلیت صادر کردند.

همچنین پرچم‌های بحرین نیز بر فراز ساختمان‌های دولتی به حالت نیمه برافراشته درآمد و اداره‌ها به مدت سه روز تعطیل است.

از تولد تا پیش از استقلال بحرین

شیخ خلیفه بن‌سلمان آل‌خلیفه در ۲۴ نوامبر ۱۹۳۵ در بحرین به دنیا آمد. او دومین فرزند سلمان بن‌حمد آل‌خلیفه اول بود که در سال‌های ۱۹۴۲ تا ۱۹۶۱ حکومت بحرین را در دست داشت.

پس از گذراندن دوران تحصیلات، در ۲۱ سالگی به عضویت شورای آموزش بحرین درآمد و یک سال بعد ریاست این شورا را برعهده گرفت.

از آن پس تا ۱۱ سال بعد که بحرین به استقلال رسید، یعنی از سال ۱۹۶۰ تا ۱۹۷۱، در سمت‌های مختلفی جمله رئیس شورای شهر منامه، رئیس شورای مالی بحرین، رئیس کمیته مشترک تحقیقات اقتصادی و دارایی و ریاست شورای عالی دفاع فعالیت کرد.

سال ۱۹۷۱، سال استقلال بحرین بود و این کشور دارای قانون اساسی جدیدی شد که بر اساس آن، بحرین برای اولین بار دارای نخست‌وزیر شد.

حکم نخست‌وزیری خلیفه بن‌سلمان را برادر بزرگترش عیسی بن‌سلمان آل‌خلیفه که در سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۹۹ امیر و سپس پادشاه بحرین بود، صادر کرد.

از آن پس برادر کوچکتر، خلیفه بن‌سلمان، امور دولت را در اختیار داشت و به ویژه بر فعالیت‌های اقتصادی نظارت می‌کرد، و برادر بزرگتر، عیسی بن‌سلمان، به عنوان پادشاه به حل و فصل کارهای دیپلماتیک می‌پرداخت و در مراسم رسمی شرکت می‌کرد.

شیخ خلیفه بن‌سلمان دارای یک جزیره خصوصی در بحرین بود که حیواناتی چون غزال و طاووس در باغ آن جزیره پرسه می‌زدند. او دیدارهای خود با مقام‌های خارجی را در این جزیره انجام می‌داد.

پس از درگذشت برادر بزرگش، نیز در کنار پادشاه جدید و ولیعهد بحرین، جزو سه نفر اصلی سیاست بحرین به شمار می‌رفت و تصاویر او در تقریباً همه اماکن دولت و عمومی بحرین به چشم می‌خورد.

از پیشرفت‌های اقتصادی تا تقویت روابط با جهان

شیخ خلیفه بن‌سلمان به ویژه در دهه‌های آغازین دوران نخست‌وزیری‌اش به دلیل تلاش‌هایی که برای اصلاحات و پیشرفت اقتصادی کشورش انجام می‌داد، بسیار مورد ستایش قرار گرفت.

بحرین نسبت به دیگر کشورهای عربی همسایه‌اش دارای منابع زیاد انرژی نیست، اما شیخ خلیفه تمام تلاش خود را به کار گرفت تا این پادشاهی عربی را به قطبی اقتصادی در منطقه تبدیل کند؛ طرحی شبیه طرح امارت دوبی در امارات متحده عربی.

به عنوان نمونه، شیخ خلیفه بن‌سلمان در سال ۲۰۰۲ پروژه ساخت «بندر مالی بحرین» (The Bahrain Finantial Harbour) را با یک میلیارد دلار سرمایه اولیه آغاز کرد که چند سال بعد ساختمان آن شامل دو آسمان‌خراش هم‌اندازه و به ارتفاع ۲۶۰ متر در منامه افتتاح شد.

هدف از تأسیس چنین مرکزی، جذب سرمایه‌های خارجی و تبدیل بحرین به یک باشگاه مالی و بانکی در خلیج فارس بود.

بحرین در سال‌های نخست‌وزیری شیخ خلیفه بن‌سلمان در وهله اول روابط با عربستان سعودی را تقویت کرد. شیخ خلیفه دوست نزدیک خانواده سلطنتی در ریاض محسوب می‌شد و در دوران او گذرگاه ملک فهد میان عربستان سعودی و بحرین افتتاح شد که تنها مرز زمینی این جزیره محسوب می‌شود. این گذرگاه همچنین به خارجی‌های ساکن عربستان این فرصت را می‌دهد که برای تفریح به بحرین بروند.

همچنین شیخ خلیفه تلاش کرد روابط بحرین با دیگر کشورهای عربی را نیز تقویت کند. او در اوایل دهه ۱۹۸۰ و پس از انتقادهایی که به مصر برای امضای توافق صلح با اسرائیل شده بود، خواهان لغو تحریم‌ها علیه مصر شد. این موضع‌گیری نخست وزیر بحرین، به نوعی نشانگر موضع‌گیری عربستان سعودی درباره مصر نیز بود.

شیخ خلیفه در آن زمان علناً از انور سادات، امضاکننده توافقنامه صلح با اسرائیل حمایت کرد.

همچنین او به عنوان رئیس دولت بحرین پس از استقلال این کشور قراردادهای نظامی متعددی را با آمریکا به امضا رساند؛ به طوری که اکنون ناوگان پنجم نیروی دریایی آمریکا در بحرین مستقر است.

بحرین که از قرن نوزدهم تا زمان استقلال خود، تحت‌الحمایه بریتانیا بود، پس از آن نیز روابط نزدیک با این کشور را ادامه داد.

شیخ خلیفه به عیسی در کنار بان کی مون دبیرکل پیشین سازمان ملل

شیخ خلیفه علاوه بر تقویت روابط اقتصادی و نظامی با کشورهای غربی، در استحکام روابط به ویژه روابط اقتصادی با کشورهای شرق جهان نیز تلاش می‌کرد. مثلاً در سال ۲۰۰۴ در سفری اقتصادی به دهلی‌نو، با مقام‌های کنفدراسیون صنعتی هند دیدار داشت.

در سال ۲۰۰۷ نیز بان کی مون، دبیرکل وقت سازمان ملل متحد، در حاشیه نشست شورای اقتصادی و اجتماعی این سازمان در ژنو، جایزه برنامه اسکان بشر ملل متحد برای طرح‌ها و ابتکارات در زمینه زندگی شهری و فراهم‌سازی مسکن برای افراد محروم را به شیخ خلیفه بن‌سلمان اهدا کرد.

برنامه اسکان بشر ملل متحد (UN-Habitat) برای زندگی شهری بهتر و ترویج و ارتقای توسعه اجتماعی و زیست‌محیطی اسکان بشر و دست‌یابی به هدف مسکن درخور برای عموم از سوی سازمان ملل متحد راه‌اندازی شده است.

نارضایتی‌های سیاسی و «بهار عربی»

اما با وجود این پیشرفت‌های اقتصادی، شیخ خلیفه بن‌سلمان طی این دهه‌ها به فساد مالی نیز متهم شده بود. همچنین شیوه سنتی حکومتداری او، بحران‌هایی سیاسی برای دولتش ایجاد کرد.

همزمان با اشغال کویت در سال ۱۹۹۰ از سوی نیروهای ارتش صدام، اعتراضاتی نیز در بحرین علیه حکومت صورت گرفت. دو سال بعد، «مجلس شورا» شکل گرفت، اما شکل‌گیری چنین نهاد مشورتی مانع از ادامه یافتن انتقادهای ضددولتی نشد.

مخالفان خواستار شکل‌گیری «مجلس نمایندگان» بودند که بعداً در سال ۲۰۰۲ با تصویب قانون اساسی جدید ایجاد شد. اکنون دستگاه قانون‌گذاری بحرین دارای دو مجلس شورا و نمایندگان است که هر کدام ۴۰ کرسی دارد.

با وجود پیشرفت‌های اقتصادی و تحولاتی که در قانون اساسی به وجود آمد، مخالفان دولت، نخست‌وزیر را به اتخاذ مواضع «سرسختانه» در برابر هرگونه اصلاحات سیاسی و «سرکوب» ناراضیان متهم می‌کردند. به همین دلیل، شیخ خلیفه در میان مردم شیعه‌مذهب بحرین که اکثریت جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند، محبوبیت چندانی نداشت.

سیاست در جهان عرب

شیخ صباح؛ میانجی اعراب، و کج دار و مریز با ایران

چرا محمد بن زاید را یکی از معماران خاورمیانه جدید می‌خوانند؟

سلطان قابوس؛ سلطان میانه‌رو در سرزمین دشمنی‌ها

محمد بن‌سلمان، فرشته زنان یا شیطان علما؟

بیست سالگی پادشاهی محمد ششم؛ مصائب یک «امیرالمؤمنین» متفاوت

سال ۲۰۱۱، وقوع اعتراضات در برخی از کشورهای عربی که به «بهار عربی» نام گرفت، حکومت بحرین را نیز با چالش‌هایی روبه‌رو کرد.

معترضان در میدان لؤلؤ منامه شعارهایی علیه شیخ خلیفه بن‌سلمان سردادند و خواستار کناره‌گیری‌ او از قدرت شدند. اما اعتراضات بحرین در اواسط مارس همان سال با مداخله نیروهای نظامی عربستان سعودی برای محافظت از اماکن مهم دولتی به پایان رسید.

در واقع، این شیخ خلیفه بود که شاهزاده نایف، وزیر کشور وقت عربستان سعودی خواست که نیروهای خود را به بحرین اعزام کند.

جمهوری اسلامی در دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی تلاش کرد تا با کشورهای عربی منطقه روابط نسبتاً گرمی را برقرار کند و به عنوان نمونه، در سال ۲۰۰۰، کمال خرازی وزیر وقت امورخارجه ایران در منامه دیداری با شیخ خلیفه انجام داد.

اما بحرین در این سال‌ها همواره از نقش مخرب جمهوری اسلامی و به ویژه سپاه پاسداران برای انجام عملیات تروریستی، بمبگذاری و کشتن مقام‌های حکومتی در بحرین سخن گفته و تعدادی را نیز در این رابطه بازداشت کرده است.

به همراه کمال خرازی، وزیر خارجه وقت ایران در زمان سفرش به منامه در سال ۲۰۰۰

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران بارها در سخنرانی‌های خود شیعیان بحرین را به اعتراض علیه حکومت خود فراخوانده و اعلام کرده که جمهوری اسلامی از ارائه هیچ‌گونه کمکی به معترضان بحرینی کوتاهی نمی‌کند.

چنین اظهاراتی که در واقع مهر تأیید بر اتهامات علیه جمهوری اسلامی در بحرین است، همواره برای مقام‌های این کشور و همچنین دیگر کشورهای عربی نگران‌کننده بوده است.

در سال ۲۰۱۷، بحرین نیز به سه کشور عربی عربستان سعودی، امارات متحده عربی و مصر پیوست و روابط خود با قطر را به دلیل ارتباط با ایران و اتهام «حمایت از تروریسم» قطع کرد.

با این حال، شیخ خلیفه بن‌سلمان در این سال‌ها به ویژه به لطف روابط محکم اقتصادی با فعالان اقتصادی تلاش کرد رابطه خود را با مخالفان داخلی و همچنین رقبای خارجی حفظ کند. او در سال ۲۰۱۹ برای اولین بار پس از قطع رابطه با قطر با امیر این کشور تلفنی به مناسبت ماه رمضان گفت‌وگو کرد.

دوران جدید با نخست‌وزیر جدید

چند ساعت پس از اعلام خبر درگذشت نخست‌وزیر بحرین، جانشین او معرفی شد: حمد بن‌عیسی آل‌خلیفه، پادشاه بحرین، پسر ۵۱ ساله خود، سلمان بن‌حمد آل‌خلیفه را که پیشتر معاون اول شیخ خلیفه بن‌سلمان آل‌خلیفه بود، به عنوان نخست‌وزیر جدید منصوب کرد.

در واقع در سال‌های اخیر که شیخ خلیفه بن‌سلمان از نظر مشکلات جسمی ناشی از کهولت سن چندان فعال نبود، سلمان بن‌حمد عملاً امور نخست‌وزیری را در دست داشت.

شیخ خلیفه در سال ۲۰۱۵ مدتی بستری شد و سپس برای معالجه به جنوب شرق آسیا و همچنین مدتی به آلمان رفت.

حمد بن‌عیسی آل‌خلیفه، نخست‌وزیر جدید بحرین

حمد بن‌عیسی آل‌خلیفه، نخست‌وزیر جدید بحرین، که هم ولیعهد پادشاه است و هم از پیش معاونت فرماندهی عالی نیروهای دفاعی بحرین را در اختیار داشت، در غرب تحصیل کرده است.

او سیاستمداری عملگرا محسوب می‌شود و نسبت به شیخ خلیفه بن‌سلمان نیز تاکنون تلاش‌های بسیاری کرده تا با مخالفان دولت به مواضع مشترکی دست یابد و پل‌هایی میان حکومت سنی‌‌مذهب و مخالفان شیعی ایجاد کند.

آغاز نخست‌وزیری حمد بن‌عیسی آل‌خلیفه در شرایطی است که به تازگی فصل جدیدی نیز هم برای بحرین و هم برای منطقه آغاز شده است.

با توجه به روابط جدید که میان بحرین و اسرائیل به وجود آمده و همچنین با توجه به تغییرات سیاسی که در دیگر کشورهای عربی منطقه خلیج فارس پس از به قدرت رسیدن نسل جدیدی از خانواده‌های سلطنتی ایجاد شده، به نظر می‌رسد آینده‌ای متفاوت در انتظار بحرین است.