روزنامه اختر با رسالت آگاهی‌بخشی و بیداری فکری جامعه ایران

قبل از پیروزی مشروطیت در ایران به دلیل محدودیت های سیاسی و اجتماعی جامعه در آن دوره، مطبوعاتی در خارج از قلمرو جغرافیایی ایران شروع به فعالیت کردند که غالباً با دقت و با یک دیدگاه انتقادی مسایل و مشکلات جامعه آن روز ایران را مورد بررسی قرار می ­دادند. بنابراین باید اذعان کرد که به دلیل استبداد شدید قاجاریه گروهی از اندیشمندان، ایران را ترک کردند و با مشقت های فراوان توانستند، نشریاتی در لندن، پاریس، استانبول، کلکته، قاهره و سایر نقاط جهان منتشر کنند و مهم ترین هدف آنها این بود که وطن را از سلطه استبداد و جهل و عقب ماندگی برهانند، یکی از این نشریات روزنامه اختر بود که بیش از ۲۰ سال با دقت بسیار مسایل زمان خود را مورد توجه قرار داد، بنابراین این روزنامه از این جهت دارای اهمیت است که ما را در شناسایی دقیق ­تر مسایل جامعه ایران عصر مشروطه کمک می کند. (۱)

ویژگی‌های روزنامه اختر

اختر، یکی از مهم‌ترین روزنامه‌ها در تاریخ مطبوعات زبان فارسی و از نخستین نشریات چاپ خارج از کشور به شمار می رود. این روزنامه به مدیریت محمدطاهر قراچه‌داغی تبریزی در اسلامبول چاپ می شد اما او کمتر در اداره امور روزنامه دخالت داشت در واقع این روزنامه با کمک میرزامحسن‌خان معین‌الملک، سفیر ایران در عثمانی و به تشویق میرزا نجفقلی‌خان، نایب سفارت ایران تاسیس شد.

حاج میرزا نجفقلی‌خان خویی متخلص به دانش، مترجم زبان ترکی سفارت و مولف کتاب میزان‌الموازین فی‌الامرالدین که مردی فاضل بود، به‌عنوان موسس، مشوق و نویسنده در نشر روزنامه اختر سهمی بزرگ داشت. وی با یاری میرزا مهدی تبریزی، معروف به منشی اختر و یکی از نویسندگان احتمالی کتاب یعنی ابراهیم بیگ کار نشر روزنامه را پیش برد. نخستین شماره اختر در ۱۲۹۲ قمری به چاپ رسید، این روزنامه در مدت انتشار بارها توقیف شد. اختر در آغاز هفته‌ای پنج شماره و از سال دوم هفته‌ای ۲ شماره و در سال‌های آخر هفته‌ای یک شماره و در هشت صفحه و با چاپ سربی انتشار می‌یافت و در حقیقت نخستین روزنامه به زبان فارسی بود که با حروف سربی انتشار می‌یافت. آخرین شماره اختر در بیست و سومین سال  انتشار  خود یعنی در ۳۰ ربیع‌الاول ۱۳۱۴ قمری در سال اول پادشاهی مظفرالدین شاه انتشار یافت از آن به بعد، روزنامه به دستور حکومت عثمانی تعطیل شد. (۲)

نگاهی به محتوی و مضامین روزنامه اختر

بدون شک روزنامه های برون مرزی نقش برجسته و تعیین کننده‌ای در آشنایی ایرانیان و به ویژه روشنفکران و اندیشه گران ایرانی با تجدد و مفاهیم بنیادین سیاسی و اجتماعی داشتند. روزنامه اختر که در استانبول با تلاش خستگی ناپذیر برخی ایرانیان ترقی خواه و آزادی طلب منتشر می شد در تبیین و تشریح مفاهیم و اندیشه های جدید سیاسی و اجتماعی نقش اساسی و محوری ایفاء کرد. اختر روزنامه‌ای روشنگر بود و مقالاتی در آن به چاپ می‌رسید که در روشنگری افکار عمومی مؤثر می‌شد.

این روزنامه تنها نشریه ملی در برابر نشریه‌های رسمی منتشره دولت ایران بود و در مطالب آن همواره از آزادی سخن می‌رفت، استبداد و جهل نکوهش می‌شد. در این روزنامه همچنین مطالب انتقادی از دستگاه‌های اداری ایران به چاپ می‌رسید و به خصوص سرمقاله‌های آن همواره مشتمل بر مباحث انتقادی سیاسی بود.(۳) یکی از دلایل ممنوع شدن این روزنامه در دوره ناصری هم شاید همین انتقادات این روزنامه باشد البته گاه این ممنوعیت‌ها لغو می‌شد در واقع این روزنامه از آنجایی که مسایل و مشکلات روز را بازتاب می داد خیلی زود مورد توجه و اقبال عمومی و وحشت دولت ایران در این دوره قرار گرفت از این‌رو پخش و خواندن آن در زمان صدارت امین‌السلطان از طرف ناصرالدین‌شاه ممنوع شد و به همین سبب در ۱۲۹۳ قمری پس از انتشار شماره ۶۰ از نشر آن در عثمانی نیز جلوگیری شد؛ اما بار دیگر در ۱۲۹۴ قمری آغاز به‌کار کرد.

در واقع یکی از دلایل علاقه مردم به روزنامه اختر سبک نگارش، تنوع اطلاعات، تعهد نویسندگان و مدیران، میزان تناسب محتوای روزنامه با حقایق، جرات و جسارت در انعکاس واقعیات و احاطه آنان بر آخرین اخبار و اطلاعات و علاوه بر آن تشخیص نیاز مخاطبان، نحوه برقراری ارتباط با آنان و شیوه توزیع روزنامه در کنار استقلال فکری، سیاسی و اقتصادی مدیران روزنامه و عدم اتکای آنان به محافل قدرت سبب توجه بیش از پیش مخاطبان نسبت به آن می شد. در مورد مخاطبان روزنامه نیز نثر ساده اختر که در نهایت سادگی و عاری از تکلفات منشیانه متقدمین اهل انشا بود، نشان می دهد که این روزنامه جامعه هدف خود را تمام مردم ایران قرار داده بود و با توجه به اینکه نخستین روزنامه ‌ای بود که به صورت سربی منتشر می‌شد. سهولت چاپ و ارزان بودن انتشار آن نیز می‌توانست به فراگیر شدنش کمک کند. (۴)

نویسندگان اختر در کنار انتقاد از وضع سیاسی و اجتماعی ایران دوره ناصری و نقد ساختار دولت در ترویج و تبلیغ مفاهیمی چون قانون و آزادی و ترسیم ساختار دولت های جدید اروپایی می‌کوشید. بنابراین نوشته‌های اختر در بیداری فکری گروه هایی از جامعه ایران و آشنایی آنان با تحولات جدید و اندیشه های نوین و نیز در برخی حرکت های تندروانه در انقلاب مشروطیت ایران موثر افتاد.

روزنامه اختر بنا به گفته روزنامه نگاران و نویسندگان بزرگ معاصر مانند محمد علی تربیت، یحیی دولت آبادی، احمد کسروی، ناصرالدین پروین و ادوارد براون، یکی از موثرترین و بانفوذترین روزنامه های عصر قاجار بود که به عنوان نخستین روزنامه منظم فارسی زبان خارج از ایران در خاک عثمانی منتشر می شد.

مفاهیمی همانند قانون، استقامت، آزادی به‌ویژه با تأکید بر آزادی بیان و مطبوعات، مساوات و برابری، غیرت و توانگری از مهم‌ترین مفاهیمی بودند که تبیین‌کنندۀ ویژگی‌های فکری اختر و نویسندگان آن بود. گردانندگان اختر مشکل عقب‌ماندگی را در عوامل داخلی جستجو می‌کردند؛ بنابراین طرح چنین مفاهیمی برای تقویت مشارکت عمومی در راستای کاستن از خودکامگی ضروری به نظر می‌رسید.(۵) از دیگر موضوعاتی که این روزنامه به آن می پرداخت  می توان به بد رفتاری پلیس با مردم، اوضاع نابسامان وزارتخانه‌های ایران، انتقاد از روزنامه دولتی ایران، تفسیر محتوای فرمایشی آنها و نیز نشر نامه‌های مردم در اعتراض به این گونه مقاله‌ها، گزارش رویدادهای مهم کشوری مانند واگذاری امتیاز توتون و تنباکو و... اشاره کرد.

از دیگر مباحث مهم دیگر در روزنامه اختر که با جدیت آن را دنبال می کرد، لزوم مشارکت زنان در امور اجتماعی ایران بود. در این روزنامه آمده است ترقی هر ملتی بسته به حسن تربیت ابنای آن ملت است و امر تربیت دختران چند درجه تربیت پسران لازم تر است. (۶) این روزنامه معتقد به حضور فعال زنان در مشارکت‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه بود. از آنجا که در سر راه حضور و مشارکت بانوان ایرانی مشکلات و محدودیت‌هایی وجود داشت، روزنامه اختر درصدد برآمد تا ضمن بیان این مشکلات و محدودیت‌ها افکار عمومی جامعه را نیز وادار به پذیرش حضور بانوان در مشارکت‌های اجتماعی کند این روزنامه یکی از مهم‌ترین دلایل توسعه و پیشرفت جوامع اروپایی را مشارکت زنان در جامعه می دانست و مقالات و موضوعات مختلف در زمینه‌هایی مانند وضعیت پوشش، حجاب، مسایل بهداشتی، مسایل زناشویی در میان اقوام مختلف، طرح وضعیت زنان در جوامع مختلف با ضرورت احترام به مقام زن و حفظ حقوق وی، بررسی مقام و موقعیت زن در شریعت اسلام و مخالفت با افراط در آزادی زنان و همچنین ضرورت حضور زنان در اداره امور با مقایسه این امر در بین جوامع اروپایی و آمریکایی با زنان ممالک شرق‌زمین انتشار می داد.

بنابراین اختر جلوه های مثبت تمدن غربی را ستایش می‌کند و بر علم دوستی و دانش جوامع غربی رشک می‌برد، دستاوردهای علمی آنها را منعکس می کند و از اینکه ما تحصیل علم را زاید می دانیم افسوس می خورد. (۷) البته اختر تقلید ما از فرنگی ها را اسباب خرابی ملیت و وطن می‌داند. و بر فرنگی مآبانی که می‌پندارند، مدنیت و انسانیت این است که ۲ کلمه زبان خارجی یاد گرفته و در اکل و شرب و لباس و پاره ای عادات مذمومه از اجانب پیروی کنند، طعن های شدید می‌زند. اختر خود را در قید و بند تعاریف قرار نمی‌دهد و به گونه‌ای مصداقی که برای مردم ملموس است، معیارهای پیشرفت و عقب‌ماندگی را مد نظر قرار می دهد، برای نمونه در این موضوع می نویسد: این قند که در اکثر خانه های ایران زیادتر از نان صرف می‌شود، غالباً از چغندر های فرنگستان ساخته شده و به چه زحمت ها بار کرده به ممالک ایران می برند و در مقابل آن پولی که از کیسه اهالی ایران بیرون می آید به چه زحمت ها به دست آورده شده است. حال آنکه آن چغندر را در ایران هم می‌توان به عمل آورد و کارخانه های قند ریزی در اکثر شهرهای ایران هم می توان راه انداخت. (۸)

نویسندگان روزنامه اختر

اختر نشریه‌ای مترقی بود و نقشی بزرگ در بیداری ایرانیان داخل و خارج کشور داشت و همچنین در تحولات و جریاناتی که به انقلاب مشروطیت ایران منتهی شد، تأثیرگذار بود. در این روزنامه، بسیاری از رجال و بزرگان آن دوره، مقالاتی به چاپ می رساندند از جمله این نویسندگان می توان به میرزا یوسف خان مستشارالدوله، میرزا حبیب اصفهانی و فتح‌الله خان شیبانی اشاره کرد. علاوه بر این نویسندگان، برخی از ایرانیان روشنفکر و سرشناس مقیم استانبول با این روزنامه همکاری داشتند از جمله آقا محمدطاهر تبریزی قراچه داغی یکی از آذربایجانی‌های مقیم استانبول بود که مؤسس و مدیر روزنامه اختر بود. دیگری، میرزا نجفقلی خان بود که چند سالی در سفارت ایران در استانبول به نام میرزا نجفقلی مترجم زبان ترکی بود.

یکی دیگر از این افراد، میرزا آقاخان کرمانی بود که در مقابل دریافت حقوق ماهانه، کارهای تحریری روزنامه اختر را انجام می‌داد و خود نیز مقالاتی در آن به چاپ می‌رساند. یکی دیگر، میرزا مهدی خان منشی اختر که انشاء روزنامه هفتگی اختر به عهده او بود، همچنین میرزا حبیب اصفهانی معروف به میرزا حبیب دستان و میرزا یوسف خان مستشارالدوله تبریزی نیز با روزنامه اختر همکاری داشتند. میرزا حبیب معلم دبستان ایرانیان بود و در روزنامه اختر مقالات ادبی می‌نوشت. میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله تبریزی، کارمند و دیپلمات دولت ایران بود که با روزنامه اختر به همکاری پرداخت. (۹)

منابع

۱- عباس قدیمی قیداری، بیژن پروان، «رویکرد روزنامه اختر به توسعه علمی و پیشرفت و عقب‌ماندگی»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ۱۳۹۶.

۲- پروین، دکتر ناصرالدین. تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷، ج۱/۲۵۰-۲۵۵،

۳- همان

۴- روزنامه اختر، شماره یک، ۱۲۹۱ق، ص۲

۵- ترقی‌خواهی عصر ناصری به روایت روزنامه اختر، داریوش غلامی، نشر مورخان، ۱۳۹۷، مقدمه کتاب

۶- روزنامه اختر، سال ۱۸، شماره ۱۱(۱۳۰۹)، ص۵

۷- عبدالمهدی رجایی، بی تا، نقد روزنامه اختر، رسانه، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، سال ۱۱، شماره ۳، ص۱۰۶

۸- مقاله رویکرد روزنامه اختر به توسعه علمی و پیشرفت و عقب ماندگی، عباس قدیمی قیداری، بیژن پروان

۹- انعکاس مناسبات فرهنگی و اقتصادی ایران و عثمانی در روزنامه اختر، آذر جلیلیان- مسعود مرادی، فصلنامه تاریخ پژوهی، ۲۳اسفند ۱۳۹۵