مهم‌ترین برنامه‌های کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران؛ آینده کتاب و کتابخانه در عصر دیجیتال از نگاه رسول جعفریان

با گسترش علم و تکنولوژی و باز شدن پای شبکه‌های اجتماعی به زندگی انسان‌ها، گمان می‌رفت که کتاب و کتاب‌خوانی به دست فراموشی سپرده شود، اما در جهانی که دیجیتالی شدن جز لاینفک آن است، مقوله کتاب و کتابخوانی نیز دچار تحولات بسیار گردید. کتاب‌ها و کتابخانه‌ها نیز به سرعت به سمت دیجیتالی شدن پیش رفتند و امروزه ترویج و گسترش کتاب‌های الکترونیک، کتابخانه‌ها دیجیتال، نشریات دیجیتال، و… جز الزامات تحصیل علم و دانش در اقصی نقاط گیتی شده است.
دانشگاه تهران به عنوان نماد آموزش عالی کشور و کتابخانه‌های ذیل این نهاد آموزشی و پژوهشی نیز در سال‌های اخیر گام‌های زیادی به سوی دیجیتالی شدن برداشته است. با توجه به مناسبت روز کتاب و کتاب‌خوانی، لیلا احمدی، کارشناس روابط عمومی در مصاحبه با دکتر رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، به بررسی این تحولات پرداخته است.

۱- شما به عنوان رئیس یکی از مهمترین کتابخانه‌های کشور، اهمیت کتاب و کتاب خوانی در عصر دیجیتال را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
باید عرض کنم امروزه دیگر کتاب خوانی مفهوم سنتی خود را ندارد. مفهوم سنتی کتابخوانی این است که کسی کتابی را در دست گرفته، آن را ورق زده و مطالعه کند. کتابخوانی در روزگار ما، صرفاً این نیست. بلکه هر نوع استفاده از ابزارهای نو، وسایلی که ابزار انتقال علم و دانش است، کتابخوانی است. از خواندن فایل کتاب روی صفحه مونیتور، تا استفاده از انواع سامانه‌های رایج مانند واتساپ و تلگرام و اینستا و توئیتر و غیره و غیره همه کسب علم و کتابخوانی است. در حال حاضر، مهم‌تر از خواندن، سرچ کردن و خواندن مطالب گزینش شده است. این که دنبال مفاهیم مشخص باشید، نه این که هر چیزی را بخوانید. یک وقتی هزار صفحه می‌خواندید تا ده صفحه مطلب بدست آورید، اما اکنون با سرچ چند کلید واژه تمام آنچه را که می‌خواهید، در عرض چند دقیقه بدست می‌آورید. عصر دیجیتال، مفهوم کتابخوانی را عوض کرده است.

۲- نام گذاری روزی به نام کتاب و کتاب‌خوانی چه تأثیری می‌تواند در افزایش انگیزه مطالعه داشته باشد؟
این کار، یک اقدام نمادین است و از این جهت قابل توجه است، اما توجه دادن به علم و دانش و تأکید بر آن در جامعه است که می‌تواند سبب گسترش مطالعه شود. این که معیار همه انتخاب‌ها در همه شغل‌ها، بر اساس دانش افراد باشد. طبعاً تعهد و اخلاق هم اهمیت دارد، اما علم، شرط اول است. اگر شما انتخاب تمام مشاغل را توسط مردم، مشروط به داشتن تخصص و علم کنید، آن هم در بهترین سطح، همه کتابخوان خواهند شد. استفاده از افراد غیر تحصیل کرده و بی ارزش کردن علم، اقبال به تحصیل و دانش اندوزی را کاهش می‌دهد و در نتیجه مطالعه هم کاهش می‌یابد. وقتی مردم بدون دانش، در بهترین مشاغل و سطح درآمد باشند، تأثیر بسیار منفی روی دیگران برای اقبال به علم و کتاب خواهد داشت.

۳- آیا می‌توان گفت ایجاد فضای الکترونیکی سبب کم شدن علاقه به کتاب‌خوانی شده است؟
چنان که عرض کردم، اصلاً نباید صرفاً به مفهوم سنتی کتابخوانی توجه کرد. از نظر بنده، باید مردم را تشویق کرد تا از نسخه‌های الکترونیکی، صوتی و موارد مشابه استفاده کنند. البته کتاب هنوز هم ارزش زیادی دارد، اما دنیای آینده دنیای کاغذ نیست، دنیای دیجیتال است. ما باید در این زمینه کارهای جدی بکنیم. به نظرم، تاکنون هم خیلی سستی کرده‌ایم. می‌بینید که از بعد از آمدن کرونا، وضع بسیار فرق کرده و دنیای ما از تبدیل شدن از نسخه کاغذی به نسخه الکترونیکی در حال تجربه یک انقلاب است. اکنون ببینید بچه‌ها در خانه چطور تحصیل می‌کنند و کتاب می‌خوانند، متوجه این انقلاب خواهید شد.

۴- بنابراین می‌توان گفت که کتاب‌های صوتی نوعی مطالعه است و همان تأثیر کتاب‌های چاپی یا الکترونیکی را دارد؟
البته کتاب صوتی، بیشتر برای صرفه‌جویی از وقت، و یا استفاده از آن در در هنگام خستگی چشم، یا در وقت حرکت و رانندگی و مواردی این چنین کاربرد دارد. کتاب‌خوانی جز آنچه از آن برای افزایش معلومات افرادی استفاده می‌کنیم که اهل نسخه‌های الکترونیکی و پایگاه‌های اطلاعاتی نیستند، دیگر ارزش چندانی ندارد. ما باید علم را از دریچه گوشی و مونیتور و سرچ و انتخاب آنچه مورد نیاز در امر پیشرفت است، دنبال کنیم. معلوم است که آمدن این ابزارها، سبب کاهش رواج کتاب‌های کاغذی شده است. این امر به خودی خود عیب نیست، مشروط به اینکه دانش از سوی دیگر و در قالب‌های نو رواج یابد. به نظرم، بسیاری از زنان خانه‌دار که هیچ کتاب نمی‌خواندند، الان ساعت‌ها از گوشی استفاده می‌کنند و مطلب می‌خوانند. این پیشرفت بزرگی است که تکنیک در اختیار ما گذاشته است.

۵- به نظر شما یک کتابخانه خوب چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد و نقش آن در افزایش مطالعه چیست؟
یک کتابخانه خوب آن است که اولا مآخذ مورد نیاز دانشجو و طالب علم را به طور کامل فراهم کند. به طوری که اگر ده منبع برای کارش نیاز دارد، اقلا هشت تا نه مورد آن در کتابخانه باشد.  این را هم برای کتابخانه دیجیتال و هم کاغذی می‌توان مطرح کرد. دیگر امکانات فنی از قبیل اسکن و اینترنت را داشته باشد. در حال حاضر، بهترین کتابخانه آن است که معلومات مورد نیاز را در خانه در اختیار دانشجو و استاد قرار دهد. البته در صورتی که دانشجو یا استاد نیاز به فضای مطالعه دارند، باید مکانی آرام و امن در اختیار آنان قرار داده شود.  مهم این است که شرایط دسترسی در هر زمان، هر کجا، و برای هر کسی را در نظر بگیریم و امکانات لازم را فراهم کنیم.
۶- در حال حاضر کتابخانه مرکزی دانشگاه چه جایگاهی در میان کتابخانه‌های دانشگاهی دارد و چه سرمایه‌ای در آن هست؟
می‌دانید که در کشور، چندین کتابخانه بزرگ هست که برخی از آنها مانند کتابخانه آستان قدس، قدمت هزار ساله دارند. کتابخانه مجلس و ملی هر کدام نزدیک به صد سال قدمت دارند. کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در سال ۱۳۲۸ ش شکل گرفته و ساختمان فعلی از سال ۱۳۴۴ شروع به ساخت شده و سال ۱۳۵۰ رسماً افتتاح شده است. این کتابخانه در حال حاضر، بزرگ‌ترین کتابخانه دانشگاهی است و مواد کتابی و چاپی مختلفی را در حوزه نسخ خطی، کتاب‌های سنگی و سربی، نشریات، پایان‌نامه‌ها، نقشه‌ها و نیز عکس‌های تاریخی و اسناد در اختیار دارد. گفتنی است که بیش از ۱۶ هزار نسخه خطی در کتابخانه مرکزی هست که فهرست آنها در بیش از ۲۷ جلد منتشر شده است. فهرست اسناد این مرکز در هشت مجلد انتشار یافته است. اما آمار کتاب‌های چاپی ما در دو بخش فارسی عربی و لاتین به شرح زیر است:

• آمار کتاب فارسی: ۱۹۶۵۳۴ عنوان / ۳۴۹۳۴۵ نسخه
• آمار کتاب لاتین: ۹۲۲۸۱ عنوان / ۱۲۵۱۳۱ نسخه

در صورتی که کتاب‌های موجود در دیگر کتابخانه‌های دانشکده‌ها را هم ضمیمه کنیم، جمعاً نزدیک به ۱میلیون و ۳۰۰ هزار نسخه کتاب در دانشگاه وجود دارد. بسیاری از آثار چاپی موجود در دانشگاه، آثار بسیار با اهمیت و نفیس هستند که با خرید یا اهدا به این کتابخانه منتقل شده‌اند.

۷- راه حل شما در زمان کرونا و شرایط بحرانی برای سهولت دسترسی متقاضیان به کتاب چیست و در این زمینه چه توصیه‌هایی به کتابخانه‌ها دارید؟
تنها راه حل ما، استفاده از فناوری‌های جدید برای جلوگیری از رفت و آمد و تجمع افراد در محیط‌های ناامن از لحاظ سلامتی است. ما می‌بایست با نزدیک ترین راه‌ها، شیء دیجیتال را در اختیار دانشجو و استاد قرار دهیم. البته برخی از کتاب‌های کاغذی از لحاظ حقوقی، نمی‌توانند اسکن شوند، و در این موارد باید بخش امانت، فعال باشد، و بتواند از سرویس‌های جدید برای بردن و آوردن کتاب استفاده کند. این مشکل را هم باید با ایجاد مؤسسات نشر الکترونیک حل کرد و البته مشکلی نیست که کتابخانه‌ها آن را حل کنند. متأسفانه در این زمینه، اتحادیه ناشران ما و نیز اداره کتاب ارشاد نتوانسته کاری انجام دهد.

۸- عملکرد کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران را در دوران کرونا چگونه می‌بینید؟
ما تلاش می‌کنیم تا آنجا که امکانات و توانایی‌مان اجازه می‌دهد منابع کتابخانه را در اختیار دانشجویان، استادان و همه پژوهشگرانی که در جست‌وجوی منابع پژوهشی خود هستند قرار دهیم. تمام قوای کتابخانه را به این کار اختصاص دادیم. از اوایل اسفند ۱۳۹۸ همه دنیا در شرایط جدیدی قرار گرفت. بدون هیچ آمادگی قبلی ناگهان با تعطیلی دانشگاه مواجه شدیم. از همان روزهای اول توانایی‌هایمان را بردیم به این سمت که ما نباید خدمات‌رسانی را متوقف کنیم. پس شروع کردیم به همفکری و آزمودن راه‌های جدید. در اینجا برخی از کارهایی را که در این زمینه انجام شده ذکر می‌شود:

• در دسترس قرار گرفتن پایگاه‌های اطلاعات علمی دانشگاه تهران با استفاده از UTVPN دانشگاه
• ارائه خدمات از راه دور کتابخانه دیجیتال کتابخانه مرکزی (آریان) و بارگذاری بیش از ۱۶ هزار نسخه خطی، حدود ۲ هزار عنوان سند تاریخی، حدود ۴۵۰۰ عکس تاریخی، بیش از ۶۶ هزار عنوان پایان‌نامه و بیش از ۲۱ هزار عنوان کتاب لاتین. آماده سازی فایل اجرایی ۳۳۷ عنوان نشریه قدیمی با عنوان «نشریات دیجیتال قدیمی» در کتابخانه دیجیتال.
• امکان دریافت رایگان تمامی نسخه‌های خطی کتابخانه که در در وب‌سایت کتابخانه بارگذاری شده است، برای کلیه درخواست‌کنندگان، با تصویر کارت ملی و تأیید احراز هویت. این کاری کم‌نظیر در ایران و افتخاری برای دانشگاه تهران است.
• ایجاد امکان دسترسی وسیع اعضای دانشگاه به پایگاه‌های اطلاعاتی داخلی و خارجی.
• با ایجاد واحد دیجیتال سازی کتابخانه و اهدای دو دستگاه اسکنر پیشرفته توسط هیأت امنای موقوفه جمالزاده به کتابخانه دیجیتال سازی منابع با سرعت بیشتری انجام شد.
• کسانی که به منبعی نیاز داشته باشند از طریق تلگرام، ایمیل و تلفنی درخواست خود را می‌دهند و در سریع‌ترین زمان ممکن تصویر دیجیتال آن منبع، البته با حفظ حق کپی رایت برای متقاضی ارسال می‌شود.
• هر روزه فایل پی دی اف منابع بسیاری در کانال تلگرام قرار می‌گیرد. البته هر روزه تعداد قابل توجهی از فایل‌ها روی برنامه آذرسا قرار می‌گیرد و دانلود آنها رایگان است.
• ارسال و تحویل فایل نسخ خطی، میکروفیلم‌ها، چاپ‌های سنگی، عکس‌ها، کتاب‌های چاپی فارسی و لاتین و نشریات برای بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ درخواست‌کننده از طریق تلگرام و ایمیل و نیز به صورت حضوری.
• انجام کارگاه‌های آموزشی پایگاه‌های اطلاعاتی به صورت وبینار.
• بخشودگی جریمه دیرکرد کتاب به دلیل عدم حضور دانشجویان در دانشگاه تا پایان تیرماه.
• انجام تسویه حساب دانشجویان به صورت غیرحضوری.
   

۹- در این هشت ماه، کرونا مشکلی در روند کار فهرست نویسی شما ایجاد نکرده است؟
از زمان شیوع کرونا و برای حفظ سلامتی همکاران با مساعدت دانشگاه همکاران روزهایی در هفته را دورکار بوده‌اند که البته این شیوه باعث شد در بسیاری از موارد کارهای زمین مانده در بخش‌های مختلف که کارهایشان قابلیت انجام در خارج از کتابخانه را داشته است انجام شود. برای مثال باید بگویم کار فهرست‌نویسی به شرح زیر در این ماه‌ها با گستردگی ادامه داشته که برخی از این فعالیت‌ها به این شرح است:
فهرست‌نویسی ۷ هزار و ۱۰۰ عنوان کتاب چاپی، فهرست‌نویسی و نمایه‌سازی در حدود ۴۰ هزار برگ سند تاریخی و انتشار ۳ جلد فهرست این اسناد. ورود اطلاعات ۲ هزار عنوان سند تاریخی در سامانه جامع کتابخانه. ورود اطلاعات ۵ هزار عکس تاریخی کتابخانه در سامانه جامع کتابخانه. ثبت، فهرست‏نویسی و طبقه‏بندی حدود ۶ هزار عنوان از منابع چاپی غیرکتابی در سامانه جامع کتابخانه.

۱۰- در سال‌های اخیر اقدامات زیادی در کتابخانه انجام شده است از نظر شما مهمترین این اقدامات چه بوده است؟
مهمترین کاری که در سال‌های اخیر انجام شده استقرار سامانه جامع کتابخانه‌های دانشگاه (آذرسا) بوده است که کمک بسیار زیادی به اطلاع‌رسانی جامع در زمینه منابع کتابخانه‌ای کرد. همچنین راه‌اندازی کتابخانه دیجیتال (آریان) که به وسیله آن ما موفق شدیم محتوای بسیاری از منابع را در اختیار دانشگاهیان عزیز و همه پژوهشگران قرار دهیم.
خرید و دریافت اهدای تعداد زیادی نسخه خطی و مجموعه‌ای قابل توجه از اسناد اداری دانشگاه تهران و نهادها و سازمان‌های دولتی دیگر.
بسیاری از کارهایی که سال‌ها نیمه کاره مانده بودند در سه سال اخیر به انجام رسیدند. مانند فهرست‌نویسی، ورود اطلاعات و دیجیتال‌سازی حدود ۷۰ هزار برگ سند تاریخی و ۵ هزار برگ عکس تاریخی. فهرست‌نویسی و ورود اطلاعات ۲ هزار عنوان کتاب چاپ سنگی که به این ترتیب هم اکنون ۶ هزار و ۱۰۰ عنوان کتاب چاپ سنگی در سامانه قابل بازیابی است. فهرست‌نویسی و ورود اطلاعات ۴ هزار و۲۰۰ عنوان کتاب درسی قدیمی.

۱۱- سامانه جامع کتابخانه‌های دانشگاه تهران (آذرسا) در ماه جاری راه اندازی شد، هدف از راه اندازی این سامانه چیست؟
سامانه قبلی دارای مشکلات و نقصان‌های بسیاری بود. از جمله اینکه امکان فهرست‌نویسی و سازمان‌دهی تمامی انواع منابع در آن سامانه وجود نداشت و کتاب‌داران نمی‌توانستند تمامی انواع منابع کتابخانه‌شان را در نرم‌افزار وارد کرده و در اختیار کاربر قرار دهند. علاوه بر آن نسخه جدید تحت وب با توجه به نیازمندی‌های شغلی کتاب‌داران وجود نداشت و در عین حال، امکان الصاق فایل دیجیتال و نیز دستیابی به امکانات کتابخانه دیجیتال فراهم نبود. به همین دلیل، فرایند انتخاب و استقرار سامانه جدید توسط کمیته نرم‌افزار و سپس توسط کمیته استقرار نرم‌افزار جدید با نام تجاری آذرسا آغاز شد. در سامانه جامع کتابخانه‌های دانشگاه تهران که به تازگی، مرحله استقرار خود را گذرانده است، امکان ورود اطلاعات تمامی منابع کتابخانه‌ای فراهم است، کتابداران می‌توانند از نسخه تحت وب استفاده نمایند و نیز امکانات مختلف برای ارائه خدمات به کاربران و مراجعه‌کنندگان کتابخانه‌ها به صورت حضوری و نیز از راه دور فراهم است. در حال حاضر با اتمام استقرار این نرم افزار در کتابخانه‌ها، کمیته استقرار در حال مهیا ساختن امکانات کتابخانه دیجیتال و نیز ارائه خدمات از راه دور به ویژه در دوره شیوع کووید ۱۹ است. فرایند استقرار و بهره برداری از این نرم افزار با همکاری کتابخانه مرکزی، مرکز فناوری اطلاعات و فضای مجازی دانشگاه و شرکت پارس آذرخش و با یاری تمامی کتابداران دانشگاه تهران صورت پذیرفت. هم اکنون کتابداران بسیاری از این سامانه برای دورکاری استفاده می‌کنند و نیز خدمات از راه دور توسط کتابخانه‌ها برای کاربران خود مهیا شده است.

۱۲- چه برنامه‌های دیگری برای کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و افزایش خدمات به متقاضیان در نظر دارید؟
مهم‌ترین برنامه ما برای آینده گسترش کتابخانه دیجیتال است. در طی دو ماه گذشته، در زمینه انتشار الکترونیکی کتاب‌هایی که مشکل حقوقی ندارند، آن هم روی سامانه آذرسا متمرکز شده‌ایم و تاکنون نزدیک به ۲ هزار مجلد کتاب را در اختیار قرار داده‌ایم. متقاضیان می‌توانند بدون پرداخت هزینه از اینها استفاده کنند. عمده هدف ما، توسعه‌ بخش دیجیتال است، زیرا فکر می‌کنیم، علاوه بر اینکه دانش‌پژوهان ما می‌توانند بدون رفت و آمد آن‌ها را استفاده کنند، برای سیل مشتاقان فرهنگ ایرانی که در خارج از کشور هستند، اقدام بسیار سودمندی است. ما راهی جز توسعه کتابخانه دیجیتال نداریم، امری که نیاز به حمایت بیشتر از کتابخانه مرکزی دارد.